سوره جن: معرفی نمونه ای از خلقی که به محض شنیدن انذار، آن را قبول کردند- ذکر ویژگیهای دعوت رسول الله ص

محور سوره: 6 سوره بقره

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (6)

بی تردید برای کسانی که (به خدا و آیاتش) کافرند مساوی است، چه (از عذاب) بیمشان دهی یا بیمشان ندهی، ایمان نمی آورند.

خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَعَلى سَمْعِهِمْ وَعَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَلَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (7)

خدا بر دلها و گوشهای آنان مهر نهاده؛ و بر چشمهایشان پرده‌ای افکنده شده؛ و عذاب بزرگی در انتظار آنهاست.

این سوره کامل کننده سوره نوح ع است به این صورت که سوره نوح نمونه ای از امتی بود که انذارشان فایده ای برایشان نداشت و سوره جن نمونه ای از خلقی را بیان می کند که به محض شنیدن انذار، آن را قبول کردند. این بیان تشویقی برای مکلفین است تا دعوت خداوند را قبول کنند.

این سوره (سوره جن) نمونه ای از موقف صحیح در مقابل انذار نذیر (پیامبر ص) را معرفی می کند و به نذیر (پیامبر ص) آموزش می دهد که چگونه انذار دهد و به همین دلیل با کلمه «قل» شروع می شود و این کلمه در این سوره تکرار می شود. سوره به نذیر (پیامبر ص) امر می کند که داستان اجنه ای را ذکر کند که به محض شنیدن قرآن، به آن ایمان آوردند و سپس به ایشان امر می کند که مجموعه ای از مطالب را به ایشان اعلام کند که در حقیقت اقامه حجت هایی علیه کافران است.

این سوره با سوره انبیا هم محور است. در اواخر سوره انبیا مشاهده می شود که بیان شده: «قُلْ إِنَّما یُوحى إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ، فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» و مشاهده می شود که سوره جن با آیه: «قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ...» شروع می شود.همچنین بعد از سوره انبیا، سوره حج با آیه «یا ایها» آغاز می شود و مشاهده می شود که بعد از سوره جن هم سوره مزمل با «یا ایها» شروع می شود و این نشان می دهد که سوره جن در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده و سوره ی بعدی در آیات بعد از مقدمه سوره بقره تفصیل داده می شوند. شباهت های دیگری هم بین این سوره و سوره انبیا وجود دارد و اشاره می کند به اینکه محور این سوره به درستی انتخاب شده است.

اجنه ای که این سوره درباره آنها بحث می کند، همان اجنه ای هستند که در سوره احقاف هم ذکری از آنها به میان آمد. داستانی که برای این اجنه نقل می کنند به این صورت است که 7 نفر از اجنه به مکه آمدند تا بدانند علت اینکه شهاب ها زیاده شده و بین اجنه و اخبار آسمانی فاصله ایجاد کرده چیست؟ در این حال نبی الله ص را در حال نماز و خواندن قرآن در مسجد الحرام دیدند و پس از شنیدن قرآن به ایشان ایمان آوردند.

سوره نوح بر عذاب دنیوی قومی که انذار رسولش را نمی پذیرفت تاکید داشت و سوره جن بر عذاب اخروی چنین قومی تاکید می کند. با این تفاوت که آن سوره (سوره نوح) از پیامبر پیشین بحث می کند و این سوره از رسول الله ص (خاتم النبیین). پس مظاهر تکامل بین سوره نوح و سوره جن، یکی دو مورد نیست بلکه این دو سوره از جوانب متعدد کامل کننده یکدیگر هستند و هر دو سوره هم محور واحدی دارند و در یک مجموعه واحد هم هستند.

بیان شد که سوره های حاقه، معارج، نوح و جن، همگی در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده اند. و بیان شد که سوره های مزمل و مدثر هم در آیه بعد از مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده اند. سوره جن هم خصائص و ویژگیهای دعوت رسول الله ص را بیان کرده و بعد از ذکر این خصائص سوره های مزمل و مدثر می آیند تا رسول الله ص را به عبادت خدا امر کنند. همچنین مشاهده می شود که خطاب در سوره جن متوجه رسول الله ص است و همینطور سوره های مزمل و مدثر هم خطابشان متوجه رسول الله ص است «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ».

فقره اول: 1-19: بیان مضمون کلام اجنه و معانی که خداوند به رسولش ص وحی کرده.

در این فقره مضمون کلام اجنه و همچنین معانی که خداوند به رسولش ص وحی کرده، بیان می شود. همه اینها در سیاق آیه : «قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ...» بیان شده که وحیی که خداوند در ابتدای آیه به آن اشاره می کند، در یک مجموعه به صورت مستقل توضیح داده شده و معانی دیگری که خداوند به همین مناسبت بر رسولش ص وحی کرده در مجموعه دوم بیان می شود.

مجموعه اول: 1-15: بیان مطالب اجنه

این مجموعه مطالب اجنه را بیان می کند که در حقیقت خلاصه شده جلسه آنها با رسول الله ص است.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآناً عَجَباً (1)

بگو: به من وحی شده است که جمعی از جنّ به سخنانم گوش فراداده‌اند، سپس گفته‌اند: «ما قرآن عجیبی شنیده‌ایم...

یَهْدِی إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنَا أَحَداً (2)

که به راه راست هدایت می‌کند، پس ما به آن ایمان آورده‌ایم و هرگز کسی را شریک پروردگارمان قرارنمی‌دهیم!

وَ أَنَّهُ تَعَالَى جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَ لاَ وَلَداً (3)

و اینکه بلند است مقام باعظمت پروردگار ما، و او هرگز برای خود همسر و فرزندی انتخاب نکرده است!

وَ أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ سَفِیهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطاً (4)

و اینکه سفیه ما (ابلیس) درباره خداوند سخنان ناروا می‌گفت!

وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَى اللَّهِ کَذِباً (5)

و اینکه ما گمان می‌کردیم که انس و جنّ هرگز بر خدا دروغ نمی‌بندند!

وَ أَنَّهُ کَانَ رِجَالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقاً (6)

و اینکه مردانی از بشر به مردانی از جنّ پناه می‌بردند، و آنها سبب افزایش گمراهی و طغیانشان می‌شدند!

وَ أَنَّهُمْ ظَنُّوا کَمَا ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً (7)

و اینکه آنها گمان کردند -همان‌گونه که شما گمان می‌کردید- که خداوند هرگز کسی را (به نبوّت) مبعوث نمی‌کند!

وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّمَاءَ فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَساً شَدِیداً وَ شُهُباً (8)

و اینکه ما آسمان را جستجو کردیم و همه را پر از محافظان قوّی و تیرهای شهاب یافتیم!

وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهَاباً رَصَداً (9)

و اینکه ما پیش از این به استراق سمع در آسمانها می‌نشستیم؛ امّا اکنون هر کس بخواهد استراق سمع کند، شهابی را در کمین خود می‌یابد!

وَ أَنَّا لاَ نَدْرِی أَ شَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی الْأَرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً (10)

و اینکه (با این اوضاع) ما نمی‌دانیم آیا اراده شرّی درباره اهل زمین شده یا پروردگارشان خواسته است آنان را هدایت کند؟!

وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذٰلِکَ کُنَّا طَرَائِقَ قِدَداً (11)

و اینکه در میان ما، افرادی صالح و افرادی غیر صالحند؛ و ما گروه‌های متفاوتی هستیم!

وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ وَ لَنْ نُعْجِزَهُ هَرَباً (12)

و اینکه ما یقین داریم هرگز نمی‌توانیم بر اراده خداوند در زمین غالب شویم و نمی‌توانیم از (پنجه قدرت) او بگریزیم!

وَ أَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدَى آمَنَّا بِهِ فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلاَ یَخَافُ بَخْساً وَ لاَ رَهَقاً (13)

و اینکه ما هنگامی که هدایت قرآن را شنیدیم به آن ایمان آوردیم؛ و هر کس به پروردگارش ایمان بیاورد، نه از نقصان می‌ترسد و نه از ظلم!

وَ أَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقَاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولٰئِکَ تَحَرَّوْا رَشَداً (14)

و اینکه گروهی از ما مسلمان و گروهی ظالمند؛ هر کس اسلام را اختیار کند راه راست را برگزیده است،

وَ أَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً (15)

و امّا ظالمان آتشگیره و هیزم دوزخند!

مجموعه دوم: 16-19: مطالب دیگری که خداوند به مناسبت ایمان آوردن اجنه بیان می کند و مرتبط با مطالب آنها است.

این مجموعه امتداد مجموعه اول است و تکمیل کننده کلام اجنه است. این مجموعه بیان مطالب دیگری است که خداوند به مناسبت ایمان آوردن اجنه بیان می کند و با مطالبی که آنها بیان کرده بودند مرتبط است. مطالب این مجموعه عطف به ابتدای مجموعه اول است. این مطالب را می توان اینگونه فهمید: «قل أوحی إلی أنه ... وأن لو استقاموا على الطریقة» «بگو به من وحی شده است که.... اگر آنها استقامت ورزند....»

وَ أَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُمْ مَاءً غَدَقاً (16)

و اینکه اگر آنها [ جنّ و انس‌] در راه (ایمان) استقامت ورزند، با آب فراوان سیرابشان می‌کنیم!

لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذَاباً صَعَداً (17)

هدف این است که ما آنها را با این نعمت فراوان بیازماییم؛ و هر کس از یاد پروردگارش روی گرداند، او را به عذاب شدید و فزاینده‌ای گرفتار می‌سازد!

وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلاَ تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً (18)

و اینکه مساجد از آن خداست، پس هیچ کس را با خدا نخوانید!

وَ أَنَّهُ لَمَّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ یَدْعُوهُ کَادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً (19)

و اینکه هنگامی که بنده خدا [ محمّد (ص)] به عبادت برمی‌خاست و او را می‌خواند، گروهی پیرامون او بشدّت ازدحام می‌کردند!»

فقره دوم: 20-28: اوامری به رسول الله ص که کامل کننده دعوت ایشان است

فقره اول خلاصه ای از مهمترین معانی مرتبط با دعوت اسلامی را بیان می کرد و الان در این فقره اوامری به رسول الله ص بیان می شود تا به ایشان امر کند که مجموعه مطالبی را بیان کند که کامل کننده دعوتش است. و همچنین شخصیتی که بر او وحی فرستاده شده شناخته شود. همه این مطالب، از ناحیه ای اقامه حجت است و از ناحیه دیگر دعوت است.

امر اول: 20: بگو: «من تنها پروردگارم را می‌خوانم و هیچ کس را شریک او قرار نمی‌دهم!»

در انتهای فقره قبل بیان شد که کفار انسی و جنی سعی می کنند که در کار دعوت رسول الله خلل ایجاد کنند. پس این امر بیان می شود تا بیان کند که رسول الله ص کاری غیر از عبادت خداوند انجام نمی دهد، پس چگونه ممکن است که از موضعش کوتاه بیاید؟

قُلْ إِنَّمَا أَدْعُو رَبِّی وَ لاَ أُشْرِکُ بِهِ أَحَداً (20)

بگو: «من تنها پروردگارم را می‌خوانم و هیچ کس را شریک او قرار نمی‌دهم!»

امر دوم: 21: بگو: «من مالک زیان و هدایتی برای شما نیستم!»

بیان این امر در این مقام نشان دهنده این است که رسول الله ص چیزی بالاتر از مقامی که دارد را ادعا نمی کند. او ادعا نمی کند که مالک نفع و ضرر یا هدایت و ضلالتی باشد و مرجع هدایت و ضلالت همه خداوند است.

قُلْ إِنِّی لاَ أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرّاً وَ لاَ رَشَداً (21)

بگو: «من مالک زیان و هدایتی برای شما نیستم!»

امر سوم: 22-24: بگو اگر پیام او را ابلاغ نکنم، از عذابش در امان نیستم- کسی که عصیان خدا و رسول می کند در جهنم عذاب خواهد شد.

این امر بیان می کند که رسول الله ص وظیفه اش ابلاغ رسالت است و اگر این کار را نکند از عذاب الهی نجات پیدا نخواهد کرد و کافران هم آنگونه که فکر می کنند از نظر تعداد قوی نیستند.

ارتباط این امر با امر قبلی این است که در امر قبل بیان کرد که من مالک چیزی برای شما نیستم و در این امر بیان می کند که من مالک چیزی برای خودم هم نیستم. علاوه بر این در آیه 22 بیان شده «الا بلاغا...» به این معنی که من مالک هیچ چیزی برای شما نیستم به جز ابلاغ پیام الهی. به این ترتیب آیه 22 «قل انی لن یجیرنی...» جمله معترضه ای است بین آیه 21 و 23.

قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً (22)

بگو: «(اگر من نیز بر خلاف فرمانش رفتار کنم) هیچ کس مرا در برابر او حمایت نمی‌کند و پناهگاهی جز او نمی‌یابم؛

إِلاَّ بَلاَغاً مِنَ اللَّهِ وَ رِسَالاَتِهِ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً (23)

تنها وظیفه من ابلاغ از سوی خدا و رساندن رسالات اوست؛ و هر کس نافرمانی خدا و رسولش کند، آتش دوزخ از آن اوست و جاودانه در آن می‌مانند!

حَتَّى إِذَا رَأَوْا مَا یُوعَدُونَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً (24)

(این کار شکنی کفّار همچنان ادامه می‌یابد) تا آنچه را به آنها وعده داده شده ببینند؛ آنگاه می‌دانند چه کسی یاورش ضعیفتر و جمعیّتش کمتر است!

امر چهارم: 25-28: بگو من زمان آمدن وعده الهی را نمی دانم- این آیات توجه را به صحت رسالت رسول الله ص جلب می کند.

پس از این که خداوند در آیه 24 ذکر کرد که «آنچه را که به آنها وعده داده شده خواهند دید...» امر چهارم بیان می شود و درباره همان وعده ای که به کافران داده شده بحث می کند.

در محور سوره از سوره بقره خداوند به کافرین وعده داده که آنها را عذاب می کند «و لهم عذاب عظیم» در این بخش از سوره جن هم بیان می شود که زمان این عذاب مشخص نیست و فقط خدا آن را می داند بلکه خداوند به صدق رسولانش در ابلاغ پیام به مردم نگاه می کند و از خلال آن مشخص می شود که چه زمانی، وقت آمدن وعده الهی است. (متناسب با اینکه مردم چگونه با ابلاغ پیام رسول الله ص برخورد می کنند، زمان وعده الهی مشخص می شود.)

این آیات توجه را به صحت رسالت رسول الله ص جلب می کند چرا که ایشان اعلان کرده اند که موعد روز قیامت را نمی دانند و فقط خدا می داند و در این اعلان علامت صدق سخنان ایشان وجود دارد.

قُلْ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ مَا تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً (25)

بگو: «من نمی‌دانم آنچه به شما وعده داده شده نزدیک است یا پروردگارم زمانی برای آن قرارمی‌دهد؟!

عَالِمُ الْغَیْبِ فَلاَ یُظْهِرُ عَلَى غَیْبِهِ أَحَداً (26)

دانای غیب اوست و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی‌سازد،

إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً (27)

مگر رسولانی که آنان را برگزیده و مراقبینی از پیش رو و پشت سر برای آنها قرار می‌دهد...

لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالاَتِ رَبِّهِمْ وَ أَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَ أَحْصَى کُلَّ شَیْ‌ءٍ عَدَداً (28)

تا بداند پیامبرانش رسالتهای پروردگارشان را ابلاغ کرده‌اند؛ و او به آنچه نزد آنهاست احاطه دارد و همه چیز را احصاء کرده است!»