سوره صافات: تفصیل ارکان ایمان در ضمن بحث از توحید ومستلزمات آن
محور سوره: آیات 1-5 سوره بقره
الم (1)
الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).
ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ (2)
آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.
الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ (3)
(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.
وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ (4)
و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.
أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (5)
آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.
این سوره با چندین قسم و جواب قسم شروع می شود و از جواب قسم «إِنَّ إِلهَکُمْ لَواحِدٌ» موضوع اصلی سوره که وحدانیت خداوند است، کشف می شود. سپس مسیر سوره ادامه پیدا می کند تا اینکه به آیه «فَاسْتَفْتِهِمْ أَهُمْ أَشَدُّخَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ» می رسد و باز هم مسیر سوره ادامه پیدا می کند تا اینکه آیه «فَاسْتَفْتِهِمْ أَلِرَبِّکَ الْبَناتُ وَلَهُمُ الْبَنُونَ [الآیة: 149]» بیان می شود که بر شناخت خدا و مستلزمات این معرفت و شناخت دلالت می کند. در آیات پایانی سوره هم بیان می کند: «سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ وَسَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِینَ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ».
از خلال ابتدا و انتهای سوره و همچنین دو استفهامی که در میان سوره بیان شده و دو نقطه عطف در این سوره حساب می شوند، می توان مقصد اصلی این سوره را درک کرد که آن همانطور که بیان شد، شناخت خداوند عزوجل و شناخت مستلزمات این معرفت است. و این موضوع اول از موضوعات ایمان به غیب است.
در مرحله دوم، و از خلال سیاق اصلی این سوره، بعضی از معانی که ارتباطی به آخرت، رسل، ملائکه و کتاب دارند نیز بیان می شود. به همین دلیل آیه «سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ» چندین بار در این سوره تکرار می شود و به موضوع اصلی سوره اشاره می کند که آن شناخت خدا، تنزیه و توحید اوست.
و این مطلب بدیهی است که کلمه توحید، همان تقواست که نقطه تمرکز این دین و نقطه شروع دعوت رسولان و محتوی همه عقاید اسلام است و همه عقاید اسلام به تقوا باز می گردد. و زمانی که مضمون سوره را متوجه شدیم، جایگاه سوره صافات در تفصیل آیات «الم* ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ* الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ* وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَبِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ*أُولئِکَ عَلى هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» از سوره بقره فهمیده می شود چرا که این آیات در موضوع توحید و مستلزماتش تفصیل داده می شوند.
.............
این سوره به شکل واضح از یک مقدمه که شامل آیات 1-10 است تشکیل شده که از توحید و ادله آن و حفظ وحی بحث می کند. سپس دو مقطع می آید که هر کدام از آنها با جمله «فَاسْتَفْتِهِمْ» شروع می شوند:
مقطع اول با آیه «فَاسْتَفْتِهِمْ أَهُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ» شروع شده و تا آیه 148 سوره ادامه پیدا می کند.
مقطع دوم هم با آیه «فَاسْتَفْتِهِمْ أَلِرَبِّکَ الْبَناتُ وَلَهُمُ الْبَنُونَ» شروع شده و تا پایان سوره (آیه 182) ادامه پیدا می کند.
به طور کلی این سوره هر زمانی که از توحید بحث می کند، همه مستلزمات آن را هم بیان می کند، مستلزماتی از قبیل ایمان به آخرت، ایمان به رسولان الهی، ایمان به ملائکه و ایمان به مومنین. چرا که تصور کامل و سالم از موضوع توحید با تصور صحیح داشتن از این موارد گره خورده است.
................
این اولین باری است که در سیاق قرآنی سوره ای مشاهده می شود که مستقیما با قسم شروع شده و پیش از قسم هیچ مطلب دیگری بیان نشده است و از این به بعد سوره های زیادی مشاهده خواهد شد که با قسم شروع می شوند تا جایی که می بینیم که در یک مجموعه، همه سوره های آن مجموعه با قسم شروع می شوند:
در مجموعه ذاریات سه سوره با قسم شروع می شوند: «وَالذَّارِیاتِ وَالطُّورِ وَالنَّجْمِ»
در مجموعه الفجر مشاهده خواهد شد که پنج سوره با قسم شروع می شوند: «وَالْفَجْرِ، لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ وَالشَّمْسِ وَضُحاها وَاللَّیْلِ وَالضُّحى»
و همانطور که سوره صافات با قسم شروع شده و ابتدای مجموعه است، دلیلی است بر اینکه شروع سوره با قسم دلیلی است بر اینکه آن سوره می تواند ابتدای مجموعه باشد.
.............
این سوره، مکی است و همانطور که از ظاهر آن پیداست، همانند سوره های مکی دارای آیات کوتاه، دارای مشاهد و مواقف زیاد، دارای تصاویر و سایه های متنوع، دارای اثرات عمیق است و همانند سایر سوره های مکی با هدف بناء عقیده در نفوس انسانها و خالی و خالص کردن نفوس انسانها از شوائب شرک بیان می شود.
این سوره به طور خاص صورتی خاص از شرک را معالجه می کند، صورتی از شرک که معتقد است بین خداوند و جن (نعوذ بالله) قرابتی وجود دارد و ملائکه دختران خداوندند که حاصل این رابطه اند و آنها دختران خدا هستند.
به همین دلیل این سوره با اشاره به طوائف ملائکه شروع می شود «وَالصَّافَّاتِ صَفًّا* فَالزَّاجِراتِ زَجْراً* فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً ..» و سپس ذکری از شیاطین رانده شده می شود و بیان می کند که آنها با شهاب های ثاقب رانده می شوند تا به ملا اعلی نزدیک نشوند و خبرهایی که در آنجا جاری است را نشنوند. پس زمانی که اساطیر جاهلیت را بیان می کند و آنها را رد می کند، بیان می کند که میوه های درخت زقوم که ظالمین با آن عذاب می شوند شبیه سرهای شیاطین هستند. در مقطع دوم هم به طور مستقیم به این اسطوره جاهلیت حمله کرده و بیان می کند: «فَاسْتَفْتِهِمْ أَلِرَبِّکَ الْبَناتُ وَلَهُمُ الْبَنُونَ* أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِناثاً وَهُمْ شاهِدُونَ* أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ* وَلَدَ اللَّهُوَإِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ* أَصْطَفَى الْبَناتِ عَلَى الْبَنِینَ* ما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ* أَفَلا تَذَکَّرُونَ* أَمْ لَکُمْ سُلْطانٌ مُبِینٌ* فَأْتُوا بِکِتابِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ* وَجَعَلُوا بَیْنَهُ وَبَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً وَلَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ .. سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّایَصِفُونَ»
در مقابل این عقیده غلط جاهلی و در جانب علاج این صورت از شرک، این سوره همانند سوره های مکی، عقیده دیگری را بیان می کند که عقیده توحید و فکر توحید را اثبات می کند: «إِنَّ إِلهَکُمْ لَواحِدٌ* رَبُّ السَّماواتِوَالْأَرْضِ وَما بَیْنَهُما وَرَبُّ الْمَشارِقِ ..» ودر اثنای بیان مشهدی از مشاهد قیامت، بیان می کند که دلیل اصلی عذاب معذبین در جهنم شرک است: «فَإِنَّهُمْ یَوْمَئِذٍ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ* إِنَّا کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ* إِنَّهُمْ کانُوا إِذاقِیلَ لَهُمْ: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ یَسْتَکْبِرُونَ* وَیَقُولُونَ: أَإِنَّا لَتارِکُوا آلِهَتِنا لِشاعِرٍ مَجْنُونٍ* بَلْ جاءَ بِالْحَقِّ وَصَدَّقَ الْمُرْسَلِینَ* إِنَّکُمْ لَذائِقُوا الْعَذابِ الْأَلِیمِ* وَما تُجْزَوْنَ إِلَّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ..» و اینگونه قضیه بعثت و حساب و جزا را بیان می کند.
سپس در ادامه به بیان اقوال آنها در مقابل پیامبران پرداخته «وَقالُوا: إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ ...» و مواقف آنها را رد می کند و به مناسبت گمراهی و تکذیب آنها سلسله داستان هایی از پیامبران الهی را بیان کرده که در آن ها رحمت و نصرت خداوند برای رسولانش و عذاب و تنکیل برای مکذبین آنها مشخص می شود «وَلَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَکْثَرُ الْأَوَّلِینَ* وَلَقَدْ أَرْسَلْنا فِیهِمْ مُنْذِرِینَ* فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ* إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ» و در میان این داستان ها، قصه حضرت ابراهیم به همراه فرزندش اسماعیل از همه بارز تر است و در این داستان، طاعت و تسلیم خدا بودن این دو بزرگوار در اعلا ترین و عمیق ترین صورت دیده می شود.
- جمعه ۲ تیر ۹۶
- ادامه مطلب
