سوره بلد: بیان اینکه انسان مکلف است و روشن شدن جوانب تکلیف انسان- معرفی طبیعت انسانی که از تکلیف روی می گرداند

محور سوره: 1-5 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

سوره بلد با قسم شروع می شود و این نشان می دهد که این سوره در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده به این دلیل مشاهده می شود که از دعوت به انفاق و معالجه عدم انفاق بحث می کند و همچنین انسان را به ایمان و توصیه به صبر و توصیه به مرحمت دعوت می کند همچنین این سوره درباره کافرین هم بحث می کند. و اینها معانی است که ارتباط این سوره با مقدمه سوره بقره را مشخص می کند.

از طرف دیگر مشاهده می شود که بین سوره های فجر و بلد رابطه تکامل وجود دارد به این صورت که سوره فجر کسی که عمل نمی کند را انکار می کند، و سوره بلد انسان را به سوی عمل دعوت می کند و همانگونه که سوره فجر با بحثی درباره کافرین و مومنین در روز قیامت به پایان می رسد، این سوره هم همینگونه ختم می شود.

بحث معنایی سوره

این سوره دو گروه اصحاب یمین و اصحاب شمال را معرفی می کند و بیان می کند که اصحاب شمال کافران به آیات الهی هستند و اصحاب یمین مومنانی هستند که به صبر و مرحمت توصیه می کنند و برده آزاد می کنند و یتیم و مسکین را اطعام می کنند و خداوند را برای این عطای عظیمش شکر می کنند و ارتباط این معانی با مقدمه سوره بقره واضح است. به این ترتیب به که مقدمه سوره بقره درباره متقین و کافرین  بحث می کند و سوره این بحث را تفصیل داده.

از مطالب این سوره مشخص می شود که انسانی که وحی او را تزکیه نکرده باشد، فکر می کند که تکلیفی وجود ندارد و هیچ کسی بر او قدرت پیدا نمی کند (کسی مسلط بر او نیست) و او به سوی انفاق دعوت می کند اما خودش انفاق نمی کند و به آیات خداوند کافر است و در آزاد کردن بنده کمک نمی کند و اطعام نمی کند و ایمان نمی آوردد و توصیه به صبر رحمت نمی کند.

از مطالب این سوره مشخص می شود که راه شناخت قدرت الهی توسط انسان، این است که ببیند چگونه انسان در رنج آفریده شده و راه ترک ادعاها، این است که بداند خداوند او را می بیند و طریق انجام کارهای خیر و ایمان و توصیه به صبر و رحمت، تذکر به این نکته است که خداوند به انسان دو چشم و زبان و لبهایی عطا فرموده و او را به سوی راه خیر و شر هدایت کرده.

به این ترتیب این سوره انسان را به این نکته هدایت می کند که انسان مکلف است و این سوره جوانب تکلیف انسان را روشن می کند و همچنین طبیعت انسانی که از تکلیف روی می گرداند هم مشخص می شود.

آیات 1-4: ذکر قسم هایی برای بیان عظمت رسول الله ص و اینکه انسان در رنج آفریده شده

جواب قسم های این آیات، مجموعه ای از امور است، از بیان عظمت این بیت، بیان عظمت رسول الله ص که با وجود ایشان این بیت عظمت پیدا می کند و به واسطه وجود ایشان حضرت آدم ع عظمت پیدا می کند و ذریه ایشان کرامت پیدا می کنند. همچنین این آیات حال انسان را در زندگی همراه با سختی اش تذکر می دهند تا به ماموریت اصلی او در این زندگی اشاره کنند و به این ترتیب ارتباط این آیات با موضوع ایمان به غیب و لزوم کسب تقوا و ضرورت هدایت به کتاب الهی و عمل بر اساس آن روشن می شود.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

لاَ أُقْسِمُ بِهٰذَا الْبَلَدِ (1)

قسم به این شهر مقدّس [ مکّه‌]،

وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهٰذَا الْبَلَدِ (2)

شهری که تو در آن ساکنی،

وَ وَالِدٍ وَ مَا وَلَدَ (3)

و قسم به پدر و فرزندش [ ابراهیم خلیل و فرزندش اسماعیل ذبیح‌]،

لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی کَبَدٍ (4)

که ما انسان را در رنج آفریدیم (و زندگی او پر از رنجهاست)!

آیه 5: خطای گناهکاران برای فرار از تکلیف

یکی از تصورات انسانی که دستگاه محاسباتی اش به واسطه گناه به هم ریخته این است که: هیچ کس نمی تواند بر او دست یابد و این یکی از اسباب فرار از تکلیف است. این فرار از تکلیف باعث می شود انسان نتواند ببیند که در رنج آفریده شده.

أَ یَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ (5)

آیا او گمان می‌کند که هیچ کس نمی‌تواند بر او دست یابد؟!

آیات 6-7: بیان ادعاهای باطل انسان

پس از اینکه خداوند تصور فاسدی که نزد انسان وجود دارد را بیان کرد، در این آیات بیان می کند که انسان با این خطای محاسباتی، ادعاهای باطلی را مطرح می کند. در این آیات مشخص می شود که دعاوی بزرگ انسان، اثری از جهلش است، جهل به این مطلب که خداوند قریب (نزدیک) است. و تصورات خطایش اثری از عدم ملاحظه حال خودش است.

از سیاق این سوره مشخص می شود که دوای این تصورات خطا و ادعاهای باطل، تذکر این نکته است که: انسان در رنج آفریده شده.

یَقُولُ أَهْلَکْتُ مَالاً لُبَداً (6)

می‌گوید: «مال زیادی را (در کارهای خیر) نابود کرده‌ام!»

أَ یَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ (7)

آیا (انسان) گمان می‌کند هیچ کس او را ندیده (که عمل خیری انجام نداده) است؟!

آیات 8-10: ذکر عطای عظیم خداوند به انسان

در این آیات به انسان تذکر داده می شود تا بداند که خداوند قادر بر اوست. در حقیقت این آیات دلیلی بر آیات قبلی و مقدمه ای برای آیات بعدی است. این آیات دلیلی بر این است که خداوند می بیند و او قادر بر انسان است و مقدمه ای برای مطالبه از انسان برای انجام عمل صالح است که در آیات بعدی ذکر می شود.

در این آیات عطای عظیم خداوند به انسان ذکر می شود و در این بیان شایسته است که انسان در مقابل این نعمت ها شکر کند.

أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ‌ (8)

آیا برای او دو چشم قرار ندادیم،

وَ لِسَاناً وَ شَفَتَیْنِ‌ (9)

و یک زبان و دو لب؟!

وَ هَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ‌ (10)

و او را به راه خیر و شرّ هدایت کردیم!

آیات 11-18: بیان صفات کسانی که اعمال صالح انجام می دهند

این آیات مبتنی بر آیات قبلی (8-10) از انسان می خواهد که بارش را سبک کند و ایمان بیاورد و اطعام کند و توصیه به خیر کند. پس از آنکه خداوند مهمترین نعمت هایش به انسان را ذکر کرد، از او می خواهد که این نعمت ها را با اعمال صالح شکر کند. اعمال صالحی از قبیل آزاد کردن برده، اطعام یتیم و مسکین، ایمان آوردن که آن اصل و بنیان هر طاعتی و اساس هر خیری است، صبر کردن که بدون آن ایمانی وجود ندارد، رحم کردن که از بزرگترین ثمرات ایمان است، توصیه به خیر که به وسیله آن این سیر ادامه پیدا می کند.

فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ (11)

ولی او از آن گردنه مهمّ نگذشت!

وَ مَا أَدْرَاکَ مَا الْعَقَبَةُ (12)

و تو نمی‌دانی آن گردنه چیست!

فَکُّ رَقَبَةٍ (13)

آزادکردن برده‌ای،

أَوْ إِطْعَامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ (14)

یا غذا دادن در روز گرسنگی...

یَتِیماً ذَا مَقْرَبَةٍ (15)

یتیمی از خویشاوندان،

أَوْ مِسْکِیناً ذَا مَتْرَبَةٍ (16)

یا مستمندی خاک‌نشین را،

ثُمَّ کَانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ (17)

سپس از کسانی باشد که ایمان آورده و یکدیگر را به شکیبایی و رحمت توصیه می‌کنند!

أُولٰئِکَ أَصْحَابُ الْمَیْمَنَةِ (18)

آنها «اصحاب الیمین» اند (که نامه اعمالشان را به دست راستشان می‌دهند)!

آیات 19-20: معرفی اصحاب شمال

پس از آنکه در آیات قبل صفات کسانی که اعمال صالح انجام می دهند بیان شد، در این آیات اصحاب شمال معرفی می شوند.

وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِنَا هُمْ أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ (19)

و کسانی که آیات ما را انکار کرده‌اند افرادی شومند (که نامه اعمالشان به دست چپشان داده می‌شود).

عَلَیْهِمْ نَارٌ مُؤْصَدَةٌ (20)

بر آنها آتشی است فروبسته (که راه فراری از آن نیست)!