سوره تغابن: بیان بحث تقوا و ایمان

محور سوره: 1-5 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

پیش از این بیان شد که وجود فعل سبح و یسبح بعد از انتهای یک مجموعه، علامت شروع یک مجموعه جدید است که محورش از ابتدای سوره بقره است. سوره تغابن هم بعد از سوره منافقون آمده و با فعل یسبح آغاز شده. پس معلوم می شود که محور این سوره در مقدمه سوره بقره قرار دارد.

از سوی دیگر مشاهده می شود که سوره حدید بر موضوع ایمان به خدا و رسول ص و خضوع در برابر قرآن و انفاق تمرکز کرده و در سوره تغابن نیز به مواردی مشابه اشاره کرده است. پس این دومین نکته ای که باعث می شود به این نتیجه برسیم که محور این سوره در مقدمه سوره بقره قرار دارد.

علاوه بر این، مشاهده می شود که سوره آل عمران که در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده، با سوره تغابن از نظر لفظی در برخی آیات تشابه دارند، مثلا در سوره آل عمران بیان شده: «هو الذی یصورکم فی الارحام...» و در سوره تغابن بیان شده: «...و صورکم فاحسن صورکم» یا آیات دیگر. به این ترتیب به این نتیجه می رسیم که سوره تغابن در محور سوره آل عمران تفصیل داده شده یا به عبارتی محور سوره تغابن مقدمه سوره بقره است.

در مقدمه سوره بقره بحث از مومنین و کافرین و منافقین است. در سوره تغابن از مومنین و کافرین بحث می شود و فراموش نکینیم که بیان شد نفاق شعبه ای از کفر است.

مضافا بر اینکه دیدیدم که با سوره منافقون مجموعه قبلی به پایان رسید و سوره بعد از سوره تغابن (سوره طلاق) با آیه «یا ایها...» آغاز می شود و این نشان می دهد محور سوره طلاق بعد از مقدمه سوره بقره است. پس متوجه می شویم که محور سوره تغابن مقدمه سوره بقره است.

....

از مجموع این سوره تفصیلاتی بیان می شود که با تقوا و ایمان ارتباط دارد.

فقره اول: 1-13: وصول به حقیقت ایمان

این فقره ما را به حقیقت ایمان می رساند.

مجموعه اول: 1-7: تقریر و مناقشه

این مجموعه اموری را تقریر کرد و حجت هایی را اقامه کرد:

        آنچه در آسمانها و زمین است برای خدا تسبیح می گویند

        خداوند مالک همه چیز است

        هر نعمت ظاهری و باطنی از جانب خداست

        اتصاف خداوند به قدرت مطلق

        تقسیم بشر به دو قسم اساسی: مومن و کافر و این از مظاهر اتصاف خداوند به کمال قدرت است.

        اتصاف خداوند به صفت بصر که به ظواهر و باطن همه چیز بصیر است

        خداوند خالق آسمانها و زمین است و این خلقت از روی حکمتی بوده و بیهوده نیافریده

        آفرینش انسان به این شکل اثر حکمت الهی است

        بازگشت به سوی خداست

        علم خداوند به آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است، احاطه دارد. اسرار بشر را می داند و دانای راز سینه هاست.

        او کافرین سابق را به سبب کفرشان به رسولان الهی عذاب کرده

این معانی بود که در مجموعه اول این سوره بیان شد تا در مجموعه دوم بر اساس اینها بنایی ایجاد شود و از بشر اموری را مطالبه کند.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

یُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (1)

آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است برای خدا تسبیح می‌گویند؛ مالکیت و حکومت از آن اوست و ستایش از آن او؛ و او بر همه چیز تواناست!

هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ فَمِنْکُمْ کَافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (2)

او کسی است که شما را آفرید (و به شما آزادی و اختیار داد)؛ گروهی از شما کافرید و گروهی مؤمن؛ و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست!

خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ (3)

آسمانها و زمین را بحق آفرید؛ و شما را (در عالم جنین) تصویر کرد، تصویری زیبا و دلپذیر؛ و سرانجام (همه) بسوی اوست.

یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَ مَا تُعْلِنُونَ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (4)

آنچه را در آسمانها و زمین است می‌داند، و از آنچه پنهان یا آشکار می‌کنید با خبر است؛ و خداوند از آنچه در درون سینه‌هاست آگاه است.

أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذَاقُوا وَبَالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ‌ (5)

آیا خبر کسانی که پیش از این کافر شدند به شما نرسیده است؟! (آری) آنها طعم کیفر گناهان بزرگ خود را چشیدند؛ و عذاب دردناک برای آنهاست!

ذٰلِکَ بِأَنَّهُ کَانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَقَالُوا أَ بَشَرٌ یَهْدُونَنَا فَکَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَى اللَّهُ وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَمِیدٌ (6)

این بخاطر آن است که رسولان آنها (پیوسته) با دلایل روشن به سراغشان می‌آمدند، ولی آنها (از روی کبر و غرور) گفتند: «آیا بشرهایی (مثل ما) می‌خواهند ما را هدایت کنند؟!» از این رو کافر شدند و روی برگرداندند؛ و خداوند (از ایمان و طاعتشان) بی نیاز بود، و خدا غنی و شایسته ستایش است!

زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ لَنْ یُبْعَثُوا قُلْ بَلَى وَ رَبِّی لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِمَا عَمِلْتُمْ وَ ذٰلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ (7)

کافران پنداشتند که هرگز برانگیخته نخواهند شد، بگو: «آری به پروردگارم سوگند که همه شما (در قیامت) برانگیخته خواهید شد، سپس آنچه را عمل می‌کردید به شما خبر داده می‌شود، و این برای خداوند آسان است!»

مجموعه دوم: 8-13: اموری بنا بر موارد بیان شده و اقامه حجت

اموری که در این مجموعه بیان شده اند، بر اساس مبانی است که در مجموعه قبل بنا گذاشته شد.

        پس از اینکه عاقبت کسانی که رسولان الهی را تکذیب کردند، بیان شد، در آیه 8 به ایمان به خدا و رسولش امر می شود.

        خداوند در آیات 9-10 به تذکر روز قیامت و تغابن آن روز امر می کند و صفات کسانی که آن روز سود می کنند و کسانی که ضرر می کنند را بیان می کند.

        در آیه 11: خداوند در مجموعه قبل، مالکیتش بر اشیا و علم و تقدیرش را ذکر کرد. در این آیه متوجه می شویم که مصائب همگی از ناحیه اوست. مثل این است که بیان کرده باشد که: ایمان بیاورید که خیر و شر همه از ناحیه اوست.

        آیه 12: در مجموعه قبل خداوند ذات خودش را به ما معرفی کرد و عاقبت تکذیب کنندگان پیامبران را بیان کرد. در این آیه به اطاعت از خدا و رسولش ص امر می کند. بعد از اینکه ما را به ایمان به ارکان ایمان امر کرد، در این آیه ایمان به خدا و رسولش ص را بیان می کند.

        بعد از اینکه خداوند در آیات قبل اموری را امر کرد، این آیه با بیان اینکه خداوند واحد است، مومنین را به وجوب توکل بر او امر می کند.

فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنَا وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (8)

حال که چنین است، به خدا و رسول او و نوری که نازل کرده‌ایم ایمان بیاورید؛ و بدانید خدا به آنچه انجام می‌دهید آگاه است!

یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ ذٰلِکَ یَوْمُ التَّغَابُنِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ یَعْمَلْ صَالِحاً یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ وَ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ‌ (9)

این در زمانی خواهد بود که همه شما را در روز اجتماع [ روز رستاخیز] گردآوری می‌کند؛ آن روز روز تغابن است (روز احساس خسارت و پشیمانی)! و هر کس به خدا ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد، گناهان او را می‌بخشد و او را در باغهایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است وارد می‌کند، جاودانه در آن می مانند؛ و این پیروزی بزرگ است!

وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا أُولٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ خَالِدِینَ فِیهَا وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ (10)

اما کسانی که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند اصحاب دوزخند، جاودانه در آن می‌مانند، و (سرانجام آنها) سرانجام بدی است!

مَا أَصَابَ مِنْ مُصِیبَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ‌ (11)

هیچ مصیبتی رخ نمی‌دهد مگر به اذن خدا! و هر کس به خدا ایمان آورد، خداوند قلبش را هدایت می‌کند؛ و خدا به هر چیز داناست!

وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلاَغُ الْمُبِینُ‌ (12)

اطاعت کنید خدا را، و اطاعت کنید پیامبر را؛ و اگر روی‌گردان شوید، رسول ما جز ابلاغ آشکار وظیفه‌ای ندارد!

اللَّهُ لاَ إِلٰهَ إِلاَّ هُوَ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ‌ (13)

خداوند کسی است که هیچ معبودی جز او نیست، و مؤمنان باید فقط بر او توکل کنند!

فقره دوم: 14-18: هشداری به مومنین و امر به تقوا

زمانی که در فقره قبل به حقیقت ایمان رسیدیم، این فقره با جمله «یا  ایها الذین آمنوا...» شروع می شود تا توجه اهل ایمان را به معانی اصلی که باید از آنها عبرت بگیرند و خودشان را با آن تطبیق دهند و آنها را محقق کنند، جلب کند.

فقره قبل به حقیقت ایمان رسید و سپس این فقره بیان می شود تا مومنین را نسبت به فتنه اولاد و ازواج هشدار دهد و آنها را به تقوا و اطاعت و انفاق امر کند تا به رستگاری برسد.

سوره با شناختی درباره خدا خاتمه می یابد، همانگونه که با آن آغاز شده بود.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِکُمْ وَ أَوْلاَدِکُمْ عَدُوّاً لَکُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ‌ (14)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بعضی از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند، از آنها برحذر باشید؛ و اگر عفو کنید و چشم بپوشید و ببخشید، (خدا شما را می‌بخشد)؛ چرا که خداوند بخشنده و مهربان است!

إِنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَ أَوْلاَدُکُمْ فِتْنَةٌ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ‌ (15)

اموال و فرزندانتان فقط وسیله آزمایش شما هستند؛ و خداست که پاداش عظیم نزد اوست!

فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا وَ أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (16)

پس تا می‌توانید تقوای الهی پیشه کنید و گوش دهید و اطاعت نمایید و انفاق کنید که برای شما بهتر است؛ و کسانی که از بخل و حرص خویشتن مصون بمانند رستگارانند!

إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضَاعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ‌ (17)

اگر به خدا قرض‌الحسنه دهید، آن را برای شما مضاعف می‌سازد و شما را می‌بخشد؛ و خداوند شکرکننده و بردبار است!

عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ‌ (18)

او دانای پنهان و آشکار است؛ و او عزیز و حکیم است!

ارتباط سوره با محورش

        آیات ابتدایی سوره بقره صفات مومنین را بیان می کند. این سوره هم این صفات را بیان کرده و تفصیل داده.

        مقدمه سوره بقره متقین و ویژگیهایشان را بیان می کند، این سوره هم ابتدا بنایی را گذاشته و سپس قضیه ایمان را بر آن استوار کرده است و سپس به تقوا امر کرده است.

        از همه مواردی که بیان شد متوجه می شویم که سوره تغابن بر دو قضیه اصلی یعنی ایمان و کفر که در مقدمه سوره بقره هم بیان شده تاکید دارد.

بیان پایانی درباره سوره تغابن

با توجه به معانی از سوره تغابن که در سوره های بعد از این سوره در این مجموعه ذکر شده، می توان اینگونه بیان کرد که سوره تغابن مقدمه این مجموعه است. مثلا در سوره تغابن بر اهمیت شنیدن و اطاعت کردن تاکید شده، و این مقدمه ای است برای سوره طلاق که در آن احکام تشریعی وضع شده. یا در سوره تغابن بر موضوع فتنه بودن اموال و ازواج تاکید شده و این مقدمه ای است برای سوره تحریم که در آن موضوع خانواده و ازدواج بیان شده. یا در این سوره موضوع خلق بیان شده و این مقدمه ای است برای سوره ملک که در آن تفصیل این مقام است. یا در سوره تغابن بحث فتنه و امتحان با اموال بیان شده و این مقدمه ای است برای سوره قلم که در آن داستان اصحاب بهشت و فتنه ها و امتحان هایشان بیان می شود.

بر این اساس می توان نتیجه گرفت که سوره تغابن مقدمه این مجموعه است و به این مناسبت می گوییم: مقدمه سوره بقره، مقدمه ای برای بعد از آن سوره بود و بعد از آن (ادامه سوره بقره) مقدمه ای برای کل قرآن بود و همینطور در هر مرحله ای، تفصیل جدیدی از سوره بقره بیان می شود. چنین تناسبی، بین سوره های مجموعه مفصل وجود دارد به این ترتیب که سوره ای که مقدمه سوره بقره را تفصیل می دهد، مقدمه سوره های بعد از خودش در آن مجموعه هم هست و سوره هایی که محورشان آیه های بعد از مقدمه سوره بقره است، ارتباطشان با سوره مقدمه، همانند ارتباطی است که این دو آیه در سوره بقره دارند.

بیان پایانی درباره زمره مسبحات

همانطور که مشاهده شد مسبحات همگی در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده بودند و همه مسبحات در وجود  ندای «یا ایها الذین آمنوا» مشترک بودند و این سوره ها اصل را تفصیل می دادند و طریق رسیدن به این اصل را مشخص می کردند به شکلی که هر یک از سوره ها، دیگری را تکمیل می کرد.

مشاهده کردیم که دو اسم عزیز و حکیم در همه این سوره ها یا در اول، و یا آخر و یا هردو وارد شده بود.

مسبحات به سوره تغابن ختم می شوند که این سوره شروع مجموعه ای است که هر یک از سوره های این مجموعه، محورش، محور سوره ای از قسم طوال است. در صورتی که سوره های قبل از تغابن اینگونه نبودند و این نشان می دهد که با تمام شدن سوره های مسبحات، تفصیل کامل معانی اصلی قرآن (مقدمه سوره بقره) در قسم مفصل به اتمام می رسد و عمده این کار به وسیله سوره های مسبحات انجام می شود.