سوره صف: بحث در جهاد و قتال در راه خدا، مظهری از مظاهر ایمان

محور سوره: 1-20 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ‌ (6)

کسانی که کافر شدند، برای آنان تفاوت نمی‌کند که آنان را (از عذاب الهی) بترسانی یا نترسانی؛ ایمان نخواهند آورد.

خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ‌ (7)

خدا بر دلها و گوشهای آنان مهر نهاده؛ و بر چشمهایشان پرده‌ای افکنده شده؛ و عذاب بزرگی در انتظار آنهاست.

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ‌ (8)

گروهی از مردم کسانی هستند که می‌گویند: «به خدا و روز رستاخیز ایمان آورده‌ایم.» در حالی که ایمان ندارند.

یُخَادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ مَا یَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ مَا یَشْعُرُونَ‌ (9)

می‌خواهند خدا و مؤمنان را فریب دهند؛ در حالی که جز خودشان را فریب نمی‌دهند؛ (اما) نمی‌فهمند.

فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْذِبُونَ‌ (10)

در دلهای آنان یک نوع بیماری است؛ خداوند بر بیماری آنان افزوده؛ و به خاطر دروغهایی که میگفتند، عذاب دردناکی در انتظار آنهاست.

وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ لاَ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ‌ (11)

و هنگامی که به آنان گفته شود: «در زمین فساد نکنید» می‌گویند: «ما فقط اصلاح‌کننده‌ایم»!

أَلاَ إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لٰکِنْ لاَ یَشْعُرُونَ‌ (12)

آگاه باشید! اینها همان مفسدانند؛ ولی نمی‌فهمند.

وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَ نُؤْمِنُ کَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ أَلاَ إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَ لٰکِنْ لاَ یَعْلَمُونَ‌ (13)

و هنگامی که به آنان گفته شود: «همانند (سایر) مردم ایمان بیاورید!» می‌گویند: «آیا همچون ابلهان ایمان بیاوریم؟!» بدانید اینها همان ابلهانند ولی نمی‌دانند!

وَ إِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا إِلَى شَیَاطِینِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ‌ (14)

و هنگامی که افراد باایمان را ملاقات می‌کنند، و می‌گویند: «ما ایمان آورده‌ایم!» (ولی) هنگامی که با شیطانهای خود خلوت می‌کنند، می‌گویند: «ما با شمائیم! ما فقط (آنها را) مسخره می‌کنیم!»

اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ‌ (15)

خداوند آنان را استهزا می‌کند؛ و آنها را در طغیانشان نگه می‌دارد، تا سرگردان شوند.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَ مَا کَانُوا مُهْتَدِینَ‌ (16)

آنان کسانی هستند که «هدایت» را به «گمراهی» فروخته‌اند؛ و (این) تجارت آنها سودی نداده؛ و هدایت نیافته‌اند.

مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نَاراً فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُمَاتٍ لاَ یُبْصِرُونَ‌ (17)

آنان [ منافقان‌] همانند کسی هستند که آتشی افروخته (تا در بیابان تاریک، راه خود را پیدا کند)، ولی هنگامی که آتش اطراف او را روشن ساخت، خداوند (طوفانی می‌فرستد و) آن را خاموش می‌کند؛ و در تاریکیهای وحشتناکی که چشم کار نمی‌کند، آنها را رها می‌سازد.

صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَرْجِعُونَ‌ (18)

آنها کران، گنگها و کورانند؛ لذا (از راه خطا) بازنمی‌گردند!

أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِیهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکَافِرِینَ‌ (19)

یا همچون بارانی از آسمان، که در شب تاریک همراه با رعد و برق و صاعقه (بر سر رهگذران) ببارد. آنها از ترس مرگ، انگشتانشان را در گوشهای خود می‌گذارند؛ تا صدای صاعقه را نشنوند. و خداوند به کافران احاطه دارد (و در قبضه قدرت او هستند).

یَکَادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ کُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذَا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قَامُوا وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (20)

(روشنائی خیره کننده) برق، نزدیک است چشمانشان را برباید. هر زمان که (برق جستن می‌کند، و صفحه بیابان را) برای آنها روشن می‌سازد، (چند گامی) در پرتو آن راه می‌روند؛ و چون خاموش می‌شود، توقف می‌کنند. و اگر خدا بخواهد، گوش و چشم آنها را از بین می‌برد؛ چرا که خداوند بر هر چیز تواناست.

در مقدمه سوره بقره بحثی درباره هدایت مومنینی که ایمان به غیبب دارند و اقامه صلاه می کنند و در راه خدا انفاق می کنند، به کتاب خدا وجود دارد. و بیان می کند که آنها رستگارانند. همچنین بحثی درباره کافران بیان می شود که برایشان عذاب دردناکی آماده شده و خداوند بر دلهایشان مهر زده. و بحثی درباره منافقین و خسارت تجارتشان وجود دارد. «اولئک الذین اشتروا الظلاله بالهدی فما ربحت تجارتهم و ما کانوا مهتدین»

در سوره صف خداوند عزوجل ما را به تجارت پرسود و نجات بخش هدایت می کند و آن ایمان به خدا و رسول و جهاد در راه خداست. همچنین اشاره می کند که جهاد در راه خدا، یکی از چیزهایی است که کتاب خدا به آن هدایت می کند تا برای مسلمانان رستگاری و تقوا و تجارت سودبخشی محقق شود.

جهاد با کافرین از ایمان عملی سرچشمه می گیرد و به همین دلیل سوره با بحث درباره کسانی شروع می شود که ایمان عملی در آنها متبلور نشده و چیزهایی می گویند که عمل نمی کنند.

سپس سوره ویژگیهای این جهاد برای رهایی از فسق و اراده خدا برای نصرت دینش را بیان کرده و در نهایت سوره به ایمان به خدا و رسولش ص و جهاد و نصرت خدا و رسولش امر می کند.

سوره صف از یک مقدمه که یک آیه است و سه فقره که هر فقره با قول «یا ایها الذین آمنوا...» شروع شده، تشکیل می شود.

سوره جمعه: بیان حکمت بعثت رسول الله ص

محور سوره: 1-20 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ‌ (6)

کسانی که کافر شدند، برای آنان تفاوت نمی‌کند که آنان را (از عذاب الهی) بترسانی یا نترسانی؛ ایمان نخواهند آورد.

خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ‌ (7)

خدا بر دلها و گوشهای آنان مهر نهاده؛ و بر چشمهایشان پرده‌ای افکنده شده؛ و عذاب بزرگی در انتظار آنهاست.

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ‌ (8)

گروهی از مردم کسانی هستند که می‌گویند: «به خدا و روز رستاخیز ایمان آورده‌ایم.» در حالی که ایمان ندارند.

یُخَادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ مَا یَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ مَا یَشْعُرُونَ‌ (9)

می‌خواهند خدا و مؤمنان را فریب دهند؛ در حالی که جز خودشان را فریب نمی‌دهند؛ (اما) نمی‌فهمند.

فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْذِبُونَ‌ (10)

در دلهای آنان یک نوع بیماری است؛ خداوند بر بیماری آنان افزوده؛ و به خاطر دروغهایی که میگفتند، عذاب دردناکی در انتظار آنهاست.

وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ لاَ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ‌ (11)

و هنگامی که به آنان گفته شود: «در زمین فساد نکنید» می‌گویند: «ما فقط اصلاح‌کننده‌ایم»!

أَلاَ إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لٰکِنْ لاَ یَشْعُرُونَ‌ (12)

آگاه باشید! اینها همان مفسدانند؛ ولی نمی‌فهمند.

وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَ نُؤْمِنُ کَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ أَلاَ إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَ لٰکِنْ لاَ یَعْلَمُونَ‌ (13)

و هنگامی که به آنان گفته شود: «همانند (سایر) مردم ایمان بیاورید!» می‌گویند: «آیا همچون ابلهان ایمان بیاوریم؟!» بدانید اینها همان ابلهانند ولی نمی‌دانند!

وَ إِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا إِلَى شَیَاطِینِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ‌ (14)

و هنگامی که افراد باایمان را ملاقات می‌کنند، و می‌گویند: «ما ایمان آورده‌ایم!» (ولی) هنگامی که با شیطانهای خود خلوت می‌کنند، می‌گویند: «ما با شمائیم! ما فقط (آنها را) مسخره می‌کنیم!»

اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ‌ (15)

خداوند آنان را استهزا می‌کند؛ و آنها را در طغیانشان نگه می‌دارد، تا سرگردان شوند.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَ مَا کَانُوا مُهْتَدِینَ‌ (16)

آنان کسانی هستند که «هدایت» را به «گمراهی» فروخته‌اند؛ و (این) تجارت آنها سودی نداده؛ و هدایت نیافته‌اند.

مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نَاراً فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُمَاتٍ لاَ یُبْصِرُونَ‌ (17)

آنان [ منافقان‌] همانند کسی هستند که آتشی افروخته (تا در بیابان تاریک، راه خود را پیدا کند)، ولی هنگامی که آتش اطراف او را روشن ساخت، خداوند (طوفانی می‌فرستد و) آن را خاموش می‌کند؛ و در تاریکیهای وحشتناکی که چشم کار نمی‌کند، آنها را رها می‌سازد.

صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَرْجِعُونَ‌ (18)

آنها کران، گنگها و کورانند؛ لذا (از راه خطا) بازنمی‌گردند!

أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِیهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکَافِرِینَ‌ (19)

یا همچون بارانی از آسمان، که در شب تاریک همراه با رعد و برق و صاعقه (بر سر رهگذران) ببارد. آنها از ترس مرگ، انگشتانشان را در گوشهای خود می‌گذارند؛ تا صدای صاعقه را نشنوند. و خداوند به کافران احاطه دارد (و در قبضه قدرت او هستند).

یَکَادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ کُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذَا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قَامُوا وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (20)

(روشنائی خیره کننده) برق، نزدیک است چشمانشان را برباید. هر زمان که (برق جستن می‌کند، و صفحه بیابان را) برای آنها روشن می‌سازد، (چند گامی) در پرتو آن راه می‌روند؛ و چون خاموش می‌شود، توقف می‌کنند. و اگر خدا بخواهد، گوش و چشم آنها را از بین می‌برد؛ چرا که خداوند بر هر چیز تواناست.

سوره جمعه با همان لفظی که مسبحات با آن شروع می شوند، شروع شده با این تفاوت که فعل تسبیح در این سوره به صیغه مضارع آورده شده و دو اسم از اسمای ذات الهی در آیه اول این سوره آمده (الملک و القدوس) به این ترتیب در آیه اول این سوره چهار اسم از اسمای الهی بیان شده است و این نشان می دهد که این سوره مجلی هر چهار اسم است.

همانطور که پیش از این بیان شد، اگر آیه ای در سوره بقره محور یک سوره قرار گیرد، امتدادات آن آیه در سوره بقره نیز با سوره مورد بحث ارتباط دارند. در این سوره هم مشاهده می شود که بحثی از کراهت یهود از مرگ بیان شده که این مطلب در سوره بقره با آیه «قل یا ایها الذین هادوا ان زعمتم انکم ... فتنموا الموت...» بیان شده. پس به طور کلی محور سوره جمعه در مقدمه سوره بقره و امتدادات آن است.

سوره جمعه از مقدمه و سه فقره تشکیل شده. مقدمه یک آیه است. فقره اول سه آیه، فقره دوم چهار آیه  و فقره سوم سه آیه است.

سوره منافقون: نمونه ای از مردمی که مظاهر ایمان در آنها بروز ندارد

محور سوره: 1-20 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ‌ (6)

کسانی که کافر شدند، برای آنان تفاوت نمی‌کند که آنان را (از عذاب الهی) بترسانی یا نترسانی؛ ایمان نخواهند آورد.

خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ‌ (7)

خدا بر دلها و گوشهای آنان مهر نهاده؛ و بر چشمهایشان پرده‌ای افکنده شده؛ و عذاب بزرگی در انتظار آنهاست.

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ‌ (8)

گروهی از مردم کسانی هستند که می‌گویند: «به خدا و روز رستاخیز ایمان آورده‌ایم.» در حالی که ایمان ندارند.

یُخَادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ مَا یَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ مَا یَشْعُرُونَ‌ (9)

می‌خواهند خدا و مؤمنان را فریب دهند؛ در حالی که جز خودشان را فریب نمی‌دهند؛ (اما) نمی‌فهمند.

فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْذِبُونَ‌ (10)

در دلهای آنان یک نوع بیماری است؛ خداوند بر بیماری آنان افزوده؛ و به خاطر دروغهایی که میگفتند، عذاب دردناکی در انتظار آنهاست.

وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ لاَ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ‌ (11)

و هنگامی که به آنان گفته شود: «در زمین فساد نکنید» می‌گویند: «ما فقط اصلاح‌کننده‌ایم»!

أَلاَ إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لٰکِنْ لاَ یَشْعُرُونَ‌ (12)

آگاه باشید! اینها همان مفسدانند؛ ولی نمی‌فهمند.

وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَ نُؤْمِنُ کَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ أَلاَ إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَ لٰکِنْ لاَ یَعْلَمُونَ‌ (13)

و هنگامی که به آنان گفته شود: «همانند (سایر) مردم ایمان بیاورید!» می‌گویند: «آیا همچون ابلهان ایمان بیاوریم؟!» بدانید اینها همان ابلهانند ولی نمی‌دانند!

وَ إِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا إِلَى شَیَاطِینِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ‌ (14)

و هنگامی که افراد باایمان را ملاقات می‌کنند، و می‌گویند: «ما ایمان آورده‌ایم!» (ولی) هنگامی که با شیطانهای خود خلوت می‌کنند، می‌گویند: «ما با شمائیم! ما فقط (آنها را) مسخره می‌کنیم!»

اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ‌ (15)

خداوند آنان را استهزا می‌کند؛ و آنها را در طغیانشان نگه می‌دارد، تا سرگردان شوند.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَ مَا کَانُوا مُهْتَدِینَ‌ (16)

آنان کسانی هستند که «هدایت» را به «گمراهی» فروخته‌اند؛ و (این) تجارت آنها سودی نداده؛ و هدایت نیافته‌اند.

مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نَاراً فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُمَاتٍ لاَ یُبْصِرُونَ‌ (17)

آنان [ منافقان‌] همانند کسی هستند که آتشی افروخته (تا در بیابان تاریک، راه خود را پیدا کند)، ولی هنگامی که آتش اطراف او را روشن ساخت، خداوند (طوفانی می‌فرستد و) آن را خاموش می‌کند؛ و در تاریکیهای وحشتناکی که چشم کار نمی‌کند، آنها را رها می‌سازد.

صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَرْجِعُونَ‌ (18)

آنها کران، گنگها و کورانند؛ لذا (از راه خطا) بازنمی‌گردند!

أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِیهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکَافِرِینَ‌ (19)

یا همچون بارانی از آسمان، که در شب تاریک همراه با رعد و برق و صاعقه (بر سر رهگذران) ببارد. آنها از ترس مرگ، انگشتانشان را در گوشهای خود می‌گذارند؛ تا صدای صاعقه را نشنوند. و خداوند به کافران احاطه دارد (و در قبضه قدرت او هستند).

یَکَادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ کُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذَا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قَامُوا وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (20)

(روشنائی خیره کننده) برق، نزدیک است چشمانشان را برباید. هر زمان که (برق جستن می‌کند، و صفحه بیابان را) برای آنها روشن می‌سازد، (چند گامی) در پرتو آن راه می‌روند؛ و چون خاموش می‌شود، توقف می‌کنند. و اگر خدا بخواهد، گوش و چشم آنها را از بین می‌برد؛ چرا که خداوند بر هر چیز تواناست.

مقدمه سوره بقره، بخشی که درباره منافقین بحث می کند: «و من الناس من یقول آمنا... ان الله علی کل شیء قدیر»

مقدمه سوره بقره از متقین و کافرین و منافقین بحث می کند. سوره های صف و جمعه از صفات کافرین و متقین بحث کردند. مشاهده می شود که در مقدمه سوره بقره پس از بیان درباره مومنین و کافرین، بیانی درباره منافقین وجود دارد و سوره منافقین تفصیل بعضی از مواردی است که در مقدمه سوره بقره در مورد آنها بیان شده بود. و علاوه بر این، این سوره تکمیل کننده مباحث دو سوره صف و جمعه نیز هست.

در آیات محور سوره از سوره بقره مشاهده می شود که زمانی که خداوند حقیقت نفاق را بیان کرد، سه موقف از مواقف منافقین بیان می شود که هر موقف با کلمه «و اذا» شروع می شود. مشاهده می شود که سوره منافقون با لفظ «اذا» شروع شده و در دو مورد در این سوره آیه هایی با «و اذا» شروع می شوند. به این ترتیب معلوم می شود که سوره منافقون تفصیلی از منافقینی که در مقدمه سوره بقره بیان شده بودند، با عباراتی شبیه به همان عبارات ارائه می دهد.

این سوره با تذکر چند نکته به مومنین خاتمه می یابد که در حقیقت برحذر داشتن مومنین از اخلاق منافقین است.

مجموعه پنجم:

این مجموعه همان معانی را تفصیل می دهد که پنج سوره انتهایی قسم طوال آنها را بیان کرده بود.

سوره تغابن در محور سوره آل عمران تفصیل داده می شود

سوره طلاق در محور سوره نساء، تا اینکه حتی در مواردی سوره نساء صغیر هم نامیده شده.

سوره تحریم در محور سوره مائده،

سوره ملک در محور سوره انعام،

سوره قلم در محور سوره اعراف

ادله این امر بعدا بیان خواهد شد.

با این مجموعه، زمره مسبحات به پایان می رسد و آخرین سوره مسبحات سوره تغابن است. بر این اساس مبحات بر 4 مجموعه وضع شدند که هر یک از آنها، دیگری را تکمیل کرد و این مجموعه چهارم، برای تکمیل بنایی که توسط سه مجموعه دیگر بنا گذاشته شده بود، بیان خواهد شد.

سوره تغابن: بیان بحث تقوا و ایمان

محور سوره: 1-5 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

پیش از این بیان شد که وجود فعل سبح و یسبح بعد از انتهای یک مجموعه، علامت شروع یک مجموعه جدید است که محورش از ابتدای سوره بقره است. سوره تغابن هم بعد از سوره منافقون آمده و با فعل یسبح آغاز شده. پس معلوم می شود که محور این سوره در مقدمه سوره بقره قرار دارد.

از سوی دیگر مشاهده می شود که سوره حدید بر موضوع ایمان به خدا و رسول ص و خضوع در برابر قرآن و انفاق تمرکز کرده و در سوره تغابن نیز به مواردی مشابه اشاره کرده است. پس این دومین نکته ای که باعث می شود به این نتیجه برسیم که محور این سوره در مقدمه سوره بقره قرار دارد.

علاوه بر این، مشاهده می شود که سوره آل عمران که در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده، با سوره تغابن از نظر لفظی در برخی آیات تشابه دارند، مثلا در سوره آل عمران بیان شده: «هو الذی یصورکم فی الارحام...» و در سوره تغابن بیان شده: «...و صورکم فاحسن صورکم» یا آیات دیگر. به این ترتیب به این نتیجه می رسیم که سوره تغابن در محور سوره آل عمران تفصیل داده شده یا به عبارتی محور سوره تغابن مقدمه سوره بقره است.

در مقدمه سوره بقره بحث از مومنین و کافرین و منافقین است. در سوره تغابن از مومنین و کافرین بحث می شود و فراموش نکینیم که بیان شد نفاق شعبه ای از کفر است.

مضافا بر اینکه دیدیدم که با سوره منافقون مجموعه قبلی به پایان رسید و سوره بعد از سوره تغابن (سوره طلاق) با آیه «یا ایها...» آغاز می شود و این نشان می دهد محور سوره طلاق بعد از مقدمه سوره بقره است. پس متوجه می شویم که محور سوره تغابن مقدمه سوره بقره است.

....

از مجموع این سوره تفصیلاتی بیان می شود که با تقوا و ایمان ارتباط دارد.

سوره طلاق: تمرکز بر تقوا از خلال بیان قضیه عده مطلقات

محور سوره: آیات 21-25 سوره بقره

 محور سوره طلاق همان محور سوره نساء است. آیاتی که بعد از مقدمه سوره بقره بیان می شود «یا ایها الناس اعبدوا ربکم... و هم فیها خالدون»

این سوره با «یا ایها النبی» شروع می شود و محتوای آیه نشان می دهد که منظور خطاب به امت ایشان است.

ملاحظه می شود که سوره نساء با لفظ «یا ایها الناس اتقوا ربکم» شروع می شود و در آیه اول سوره طلاق جمله «و اتقوا الله ربکم» بیان شده. در سوره طلاق، تمرکز زیادی بر تقوا وجود دارد که این مساله از طریق بیان قضیه عده مطلقات بیان می شود.

سوره تحریم: عتاب همسران رسول الله

محور سوره: آیات 26-27 سوره بقره

همانطور که بیان شد، محور سوره تحریم، همان محور سوره مائده است «ان الله لا یستحیی ان یضرب مثلا...  اولئک هم الخاسرون». ملاحظه می شود که در سوره مائده مطالبی درباره وفای به عهد «اوفوا بالعقود» و خوردن از طیباتی که خدا حلال کرده «لا تحرموا طیبات ما احل الله لکم...» بیان شده سوره تحریم هم مطالبی مشابه دارد.

سوره تحریم به توبه نصوح و جهاد با کافرین و منافین امر می کند که این مطالب با نقض میثاق و قطع ما امر الله به ان یوصل و افساد در زمین ارتباط دارد.

سوره به دو فقره تقسیم می شود. فقره اول با «یا ایها النبی» آغاز شده و با «یا ایها النبی» خاتمه می یابد و فقره دوم با «ضرب الله مثلا» آغاز می شود.

سوره ملک: اقامه حجت علیه کفر با بیان حکمت خلقت

محور سوره: آیه 28 سوره بقره

پیش از این بیان شد که محور سوره ملک، همان محور سوره انعام است «کیف تکفرون بالله و کنتم امواتا فاحیاکم ثم یمیتکم ثم یحییکم ثم الیه ترجعون* هو الذی خلق لکم ما فی الارض جمیعا ثم استوی الی السماء فسواهن سبع سماوات و هو بکل شیء علیم» و این ارتباط از آیات ابتدایی سوره ملک فهمیده می شود.

همانطور که بیان شد، سوره تغابن در محور سوره آل عمران تفصیل داده شد، سوره طلاق در محور سوره نساء، سوره تحریم در محور سوره مائده، سوره ملک در محور سوره انعام، و در آینده خواهیم دید که سوره قلم در محور سوره اعراف تفصیل داده خواهد شد.

سوره تحریم با بیان دو مثال از دو زن کافر و دو زن مومن به پایان رسید و سوره ملک با اقامه حجت بر علیه کفر و اهل کفر شروع می شود.

محور سوره ملک هر کسی را که به خدا کفر می ورزد را انکار می کند و از خلال ظاهر حیات و عنایت خداوند به مردم علیه او حجت اقامه می کند.

سوره قلم: بیان حال مومنین و مکذبین به رسول الله ص

محور سوره: آیات 38-39 سوره بقره

همانطور که بیان شد، محور سوره قلم همان محور سوره اعراف است و محور سوره اعراف، همان قاعده کلیه ای است که داستان حضرت آدم علیه السلام یه آن ختم می شود. «قلنا اهبطوا منها جمیعا فاما یاتینکم منی هدی فمن تبع هدای فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون* و الذین کفروا بایاتنا اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون» و دلیل این، از معانی سوره و آیاتی که دارای الفاظ مشترک بین سوره قلم و سوره اعراف هستند فهمیده می شود.

در محور سوره سه مطلب بیان می شود:

        هدایتی که بر صادق ترین خلق خدا نازل می شود

        مردمی که مومن به این هدایت هستند

        مردمی که کافر و مکذب به این هدایت هستند

و این سوره کسی که هدایت بر او نازل شده را مخاطب قرار می دهد تا آنچه را که مکذبین به او تهمت می زنند را نفی کند و حجت هایی را علیه آنها اقامه کند

.....

سوره های «ن» «ق» و «ص» که با یک حرف مقطعه شروع می شوند، پایان های شبیه به هم دارند (در مورد اینکه این قرآن ذکر است بحث می کنند.) و پیش از این دیدیم که سوره «ص» انتهای مجموعه بود و سوره «ق»هم انتهای مجموعه بود و اکنون هم سوره «ن» (قلم) انتهای مجموعه است.

قسم چهارم قرآن: قسم مفصل

مجموعه اول: بیان تقوا و کفر و ضرورت عبادت و شکر

سوره ذاریات: دعوت به ایمان به آخرت

محور سوره: 1-5 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

«الم* ذلک الکتاب لاریب فیه هدی للمتقین.... و بالاخره هم یوقنون* اولئک علی هدی من ربهم اولئک هم المفلحون» خصوصا بخش پایانی این آیات

در سه سوره ابتدایی قسم چهارم قرآن که با قسم آغاز می شوند، بحثی درباره تقوا و متقین مشاهده می شود

این سوره با نحوه شروع شدنش (که با قسم شروع شده و مسائلی را بیان کرده که برای بشر نا آشناست) و با سیاق کلی اش بر آن است تا قلب بشر را به آسمان متصل کند.

محتوای سوره: این سوره با بیان این مطلب که وعده خداوند درباره آخرت صدق است شروع شده و بیان می کند که محاسبه مردم و مجازاتشان واقع خواهد شد. سپس تناقض اقوال مردم که باعث روی گردانی آنها از حق می شود را بیان کرده و سپس از شک کنندگان و غافلان آخرت صحبت کرده و عذابی که برایشان آماده شده و در ادامه جزای احسانی که برای متقین آماده شده را بیان کرده و در ادامه سوره آیات الهی را در آفاق و انفس و تاریخ ارائه کرده و بر این اساس مردم را به فرار به سوی خدا و توحیدش دعوت کرده و بیان کرده که حکمت خلقت، عبادت است و نسبت به عذاب الهی در دنیا و آخرت به رافضین و کافرین هشدار داده.

ارتباط سوره با محورش: سوره با بیان حال شک کنندگان در آخرت و اسباب شکشان و تفصیل صفات متقین و حکمتی که بر اساس آن عبادت واجب می شود و دعوت به فرار به سوی خدا و توحیدش و... با محورش ارتباط دارد.

سوره طور: ترساندن مکذبین، بشارت به متقین، امر به رسول الله ص برای تحقق تقوا

محور سوره: 1-5 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

همانند سوره ذاریات 5 آیه اول مقدمه سوره بقره

سوره با مقدمه ای شروع می شود که از آمدن روز قیامت و بعضی از اتفاقاتی که در آن می افتد بحث می کند و متعرض انواع عذابهایی می شود که به مکذبین چشانده می شود. سپس از متقین و چیزهایی که برایشان آماده شده و دلیلی که به سبب آن مستحق این نعمت ها شده اند بحث می کند. سپس رسول الله ص را امر به تذکر دادن کرده و تصورات کافرین را رد می کند. سپس سیر سوره ادامه پیدا می کند تا اینکه با امر به صبر و تسبیح به حمد الهی خاتمه می یابد.

همانطور که ذکر شد محور این سوره همان محور سوره ذاریات است. این سوره بنایی را که سوره ذاریات گذاشته است را کامل می کند. پس اگر سوره ذاریات رسول الله ص را به تذکر دادن امر می کند، و بیان می کند که تذکر دادن برای مومنین سودمند است، پس این سوره به طور مطلق به تذکر دادن امر می کند. یا اگر سوره ذاریات حکمت خلقت را عبادت ذکر می کند، پس این سوره به انواع عبادت امر می کند. یا اگر سوره ذاریات مومنین را اینگونه ذکر می کند که تعداد کمی هستند که در شب عبادت می کنند، پس این سوره به تسبیح به حمد الهی و قیام در شب امر می کند یا...

فلاح متقین در دو چیز نمایان می شود: خلاصی از عذاب و چشیدن نعمت ها. این سوره هر دو مورد را توضیح می دهد.

سوره نجم: بیان قضیه ایمان و یقین

محور سوره: 1-5 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

همان محور سوره های ذاریات و طور است. آیات 1-5 سوره بقره

در دو سوره قبل (ذاریات و طور) بیان شد که متقین چه ویژگیهایی دارند (اثباتی) در این سوره بیان می شود که متقین چه ویژگیهایی ندارند. (سلبی) و این مطلب نشان دهنده ارتباط این سه سوره، و تکامل این سه سوره با یکدیگر است که هر سه یک محور واحد دارند.

سوره های ذاریات و طور و نجم هر کدام از بخشی از عالم غیب و روز قیامت بحث می کنند. و از آنجا که ایمان به غیب و ایمان به آخرت از مظاهر تقوا هستند، ارتباط این سوره ها با محور سوره ها مشخص می شود. اما دو سوره اخیر، مناقشه های طویلی با کافرین دارند که این مناقشه در سوره طور مشاهده شد. در سوره نجم هم چنین مناقشه ای مشاهده خواهد شد.

سوره الرحمن: شناخت خدایی که شایسته شکر است از خلال تذکر به نعمتهای الهی

محور سوره: 21-22

آیات 21 و 22 سوره بقره «یا ایها الناس اعبدو ربکم الذی خلقکم.... و انتم تعلمون»

همانطور که پیش از این در قسم اول سوره بقره ذکر شد، این قسم با همان معانی خاتمه می یابد که با آنها آغاز شده بود. و از ملاحظه و بررسی ابتدا و انتهای آیات این قسم (قسم اول سوره بقره) متوجه می شویم که خداوند در این قسم ذاتش را به ما معرفی کرده و از خلال تذکر به خلقت ما و نعمتهایی که برایمان آفریده، مطالبه کرده که او را به یکتایی عبادت کنیم.

سوره الرحمن تذکری است به همه مطالبی که بیان شد. محور این سوره، دو آیه بعد از مقدمه سوره بقره و امتداد این دو آیه در سوره بقره که به خلق و نعمت های الهی تذکر می دهد است.

سوره الرحمن سوره ای است که با ذکر اسم رحمن خداوند آغاز شده و این بیان اشاره دارد که هر چیزی که در این سوره ذکر شده، اثری از رحمت الهی است. چه آن چیز نعمتش بر بندگانش در دنیا باشد، یا معامله با کافرین به عدل در آخرت باشد، یا بخشش بهشت هایش در آخرت به مومنینی باشد. همه اینها از آثار رحمت الهی است. حتی عذاب الهی در آخرت رحمت است البته رحمتی برای اهل ایمان.

سوره واقعه: برانگیختن مردم به عبادت از خلال بیان حال سه دسته در روز قیامت

محور سوره: آیه 21 سوره بقره

همانطور که بیان خواهد شد، محور این سوره یک یا دو آیه نیست بلکه یک مقطع از سوره بقره است، اما به طور خاص می توان به این دو آیه اشاره کرد: «کیف تکفرون بالله و کنتم امواتا ... و هو بکل شیء علیم» و این دو آیه با دو آیه قبل از آن «ان الله لا یستحیی ان یضرب... اولئک هم الخاسرون» محور عام سوره را تشکیل می دهند.

همانطور که بیان شد محتوای سوره الرحمن بحث درباره نعمتهای الهی به سه گروه از مردم بود کافرین، مقربین و اهل یمین. سوره واقعه این سه گروه را به طور مبسوط توضیح می دهد.

این سوره با کلامی درباره سابقین آغاز می شود و سپس اهل یمین و در ادامه اهل شمال را بیان می کند و سپس درباره خلقت و نعمت های الهی تذکر می دهد تا حجتی را اقامه کرده باشد. پس دو سوره الرحمن و واقعه کامل کننده یکدیگر هستند.

اگر به مقطع اول قسم اول سوره بقره که پیش از این به عنوان مقطع طریقین معرفی شده بود دقت کنیم متوجه می شویم که در آن مقطع، در ابتدا همه مردم به عبادت الهی دعوت می شوند در حالی که خلقت و نعمت های الهی هم به ایشان تذکر داده می شود «یا ایها الناس اعبدوا ربکم الذی خلقکم ... و هو بکل شیء علیم» این مقطع با اقامه حجت هایی بر خلقت و نعمت های الهی به پایان می رسد، یعنی همانگونه که آغاز شده بود. و پس از اینکه مقدمه سوره بقره مردم را به سه گروه مومنین، کافرین و منافقین تقسیم کرده بود، پس در این مقطع (مقطع طریقین) کافرین و منافقین را یک صنف در نظر می گیرد «و ما یضل به الا الفاسقین... اولئک هم الخاسرون».

سوره الرحمن و سوره واقعه (که محورشان آیات ابتدایی مقطع طریقین است) صفات و ویژگی های اهل جهنم را تذکر داده و مشخص می کنند که اهل بهشت دو گروه هستند. پس این، تفصیل جدیدی است که پیش از این نبود.

............

سوره هایی که ابتدای یکسان دارند، به احتمال زیاد محور واحد دارند و محتوای آنها هم مشابه خواهد بود.  به طور کلی می توان گفت سوره هایی که با «الم» شروع می شوند، محورشان در مقدمه سوره بقره است. یا سوره هایی که با «یا ایها...» آغاز می شوند، محورشان در آیه های بعد از مقدمه سوره بقره است (مقطع اول بعد از مقدمه سوره بقره با یا ایها الناس شروع می شود)

با توجه به اینکه سوره واقعه اولین سوره ای در قرآن است که با (اذا) شروع می شود، در اینجا بیان می کنیم که هر زمانی که سوره ای با اذا شروع شود، محور این سوره در آیات بعد از مقدمه سوره بقره خواهد بود.

بنابر این سوره های واقعه، تکویر، انفطار، انشقاق و زلزال (که همگی با اذا شروع می شوند) بحث از روز قیامت نقطه مشترک آنهاست. و در سوره های عصر و واقعه امر به تسبیح آمده. از این تشابه بین معانی و ابتدای سوره ها مشخص می شود که محورهای واحدی دارند.

پیش از این بیان شد که محور سوره حج آیه بعد از مقدمه سوره بقره است. این سوره با «یا ایها الناس اتقوا ربکم ان زلزله الساعه ...» شروع شده بود. (آیات بعد از مقدمه سوره بقره هم با یا ایها آغاز می شوند.) و بیان شد که محتوای این سوره، تهییج مردم به رفتن به سوی تقوا از خلال تذکر به روز قیامت بود. و الان مشاهده خواهد شد که هر سوره ای که با اذا شروع می شود، قصدش تهییج و تشویق مردم بر عبادت و تقوا و عمل صالح از خلال تذکر به روز قیامت است

مجموعه دوم: بیان وجوب ایمان به خدا و رسول ص

سوره حدید: تعمیق بحث ایمان، نفاق و کفر(صفات کسانی که به خدا و رسولش ایمان می آورند)

محور سوره: 1-20 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ‌ (6)

کسانی که کافر شدند، برای آنان تفاوت نمی‌کند که آنان را (از عذاب الهی) بترسانی یا نترسانی؛ ایمان نخواهند آورد.

خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ‌ (7)

خدا بر دلها و گوشهای آنان مهر نهاده؛ و بر چشمهایشان پرده‌ای افکنده شده؛ و عذاب بزرگی در انتظار آنهاست.

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ‌ (8)

گروهی از مردم کسانی هستند که می‌گویند: «به خدا و روز رستاخیز ایمان آورده‌ایم.» در حالی که ایمان ندارند.

یُخَادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ مَا یَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ مَا یَشْعُرُونَ‌ (9)

می‌خواهند خدا و مؤمنان را فریب دهند؛ در حالی که جز خودشان را فریب نمی‌دهند؛ (اما) نمی‌فهمند.

فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْذِبُونَ‌ (10)

در دلهای آنان یک نوع بیماری است؛ خداوند بر بیماری آنان افزوده؛ و به خاطر دروغهایی که میگفتند، عذاب دردناکی در انتظار آنهاست.

وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ لاَ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ‌ (11)

و هنگامی که به آنان گفته شود: «در زمین فساد نکنید» می‌گویند: «ما فقط اصلاح‌کننده‌ایم»!

أَلاَ إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لٰکِنْ لاَ یَشْعُرُونَ‌ (12)

آگاه باشید! اینها همان مفسدانند؛ ولی نمی‌فهمند.

وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَ نُؤْمِنُ کَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ أَلاَ إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَ لٰکِنْ لاَ یَعْلَمُونَ‌ (13)

و هنگامی که به آنان گفته شود: «همانند (سایر) مردم ایمان بیاورید!» می‌گویند: «آیا همچون ابلهان ایمان بیاوریم؟!» بدانید اینها همان ابلهانند ولی نمی‌دانند!

وَ إِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا إِلَى شَیَاطِینِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ‌ (14)

و هنگامی که افراد باایمان را ملاقات می‌کنند، و می‌گویند: «ما ایمان آورده‌ایم!» (ولی) هنگامی که با شیطانهای خود خلوت می‌کنند، می‌گویند: «ما با شمائیم! ما فقط (آنها را) مسخره می‌کنیم!»

اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ‌ (15)

خداوند آنان را استهزا می‌کند؛ و آنها را در طغیانشان نگه می‌دارد، تا سرگردان شوند.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَ مَا کَانُوا مُهْتَدِینَ‌ (16)

آنان کسانی هستند که «هدایت» را به «گمراهی» فروخته‌اند؛ و (این) تجارت آنها سودی نداده؛ و هدایت نیافته‌اند.

مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نَاراً فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُمَاتٍ لاَ یُبْصِرُونَ‌ (17)

آنان [ منافقان‌] همانند کسی هستند که آتشی افروخته (تا در بیابان تاریک، راه خود را پیدا کند)، ولی هنگامی که آتش اطراف او را روشن ساخت، خداوند (طوفانی می‌فرستد و) آن را خاموش می‌کند؛ و در تاریکیهای وحشتناکی که چشم کار نمی‌کند، آنها را رها می‌سازد.

صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَرْجِعُونَ‌ (18)

آنها کران، گنگها و کورانند؛ لذا (از راه خطا) بازنمی‌گردند!

أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِیهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکَافِرِینَ‌ (19)

یا همچون بارانی از آسمان، که در شب تاریک همراه با رعد و برق و صاعقه (بر سر رهگذران) ببارد. آنها از ترس مرگ، انگشتانشان را در گوشهای خود می‌گذارند؛ تا صدای صاعقه را نشنوند. و خداوند به کافران احاطه دارد (و در قبضه قدرت او هستند).

یَکَادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ کُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذَا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قَامُوا وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (20)

(روشنائی خیره کننده) برق، نزدیک است چشمانشان را برباید. هر زمان که (برق جستن می‌کند، و صفحه بیابان را) برای آنها روشن می‌سازد، (چند گامی) در پرتو آن راه می‌روند؛ و چون خاموش می‌شود، توقف می‌کنند. و اگر خدا بخواهد، گوش و چشم آنها را از بین می‌برد؛ چرا که خداوند بر هر چیز تواناست.

مشاهده خواهد شد که سوره حدید با کلامی درباره خداوند شروع شده و سپس موارد زیر روی آن بنا می شود: امر به ایمان و انفاق، انکار کسی که ایمان نمی آورد و انفاق نمی کند، ترغیب به انفاق، سپس از موضوعی به موضوع دیگر رفته تا به موضوع ارسال رسل و حکمت ارسال رسل می رسد و موقف مردم را در برابر این حکمت بیان کرده و بعضی از اعتقادات غالیه را بیان می کنند و سوره با امر به تقوا و ایمان به رسول صلی الله علیه و آله به پایان می رسد.

در این سوره بحث ایمان به خدا و رسولش و کتاب های آسمانی و روز قیامت به میان می آید همانگونه که بحث از نفاق و اسباب و آثارش و عقوبت اهل آن بحث می شود.

همانگونه که در مقدمه سوره بقره بحث از متقین و کافرین و منافقین بیان می شود، این سوره تصورمان را از قضیه ایمان و نفاق و کفر تعمیق می بخشد.

قسم دوم قرآن: قسم مئین

همانطور که پیش از این بیان شد بر اساس حدیثی از رسول الله صلی الله علیه و آله قرآن به چهار بخش: طوال، مئین، مثانی و مفصل تقسیم شده است. اما تا کنون کسی قسم مئین و قسم مثانی را تقسیم بندی نکرده و حدود این دو قسم را مشخص نکرده اما حدود دو قسم طوال و مفصل مشخص شده است.

قسم مئین به عنوان دومین قسم از قرآن کریم، از جایی که قسم طوال به اتمام می رسد، شروع می شود و با توجه به اینکه قسم طوال با سوره «توبه» به اتمام می رسد، پس قسم مئین از سوره «یونس» شروع می شود. اما برای پیدا کردن انتهای این قسم، باید به دو علامت بارز توجه کرد:

        سوره های «قصص» و «نمل» و «شعراء»، «زمره» واحدی از یک قسم را تشکیل می دهند به این دلیل که هر سه این سوره ها با «طا» و «سین» شروع می شوند و از یک نوع هستند و علاوه بر این سوره بعد از قصص، «عنکبوت» است و در این زمره قرار ندارد، به نظر می رسد سوره قصص انتهای قسم دوم قرآن ،و سوره عنکبوت ابتدای قسم سوم قرآن باشد.

        از زمانی که سوره آل عمران توضیح داده شد، متوجه شدیم که سوره هایی که با حروف مقطعه «الم» شروع می شوند، نزدیک است که سوره های ابتدایی قسم باشند. سوره های عنکبوت و روم و لقمان و سجده که در زمره«الم» قرار می گیرند، همگی با «الم» شروع می شوند و به این ترتیب می توان به این نتیجه رسید که سوره عنکبوت ابتدای قسم جدیدی «قسم سوم قرآن» است. و به این ترتیب می توان نتیجه گرفت که سوره قصص انتهای قسم مئین یعنی انتهای قسم دوم قران است.

به این ترتیب می توان گفت که قسم دوم قرآن، با سوره «یونس» شروع شده و با سوره «قصص» به پایان می رسد.

از خلال تتبع در معانی سوره های این قسم، متوجه خواهیم شد که این قسم از سه مجموعه تشکیل شده:

        مجموعه اول شامل سوره های: یونس، هود، یوسف، رعد و ابراهیم

        مجموعه دوم شامل سوره های: حجر و نحل و اسراء و کهف و مریم

        مجموعه سوم شامل سوره های: طه: انبیاء، حج، مومنون، نور، فرقان، شعراء، نمل و قصص

در ضمن ارائه این قسم، معانی که باعث می شوند سوره ها را در مجموعه های سه گانه تقسیم کنیم، بیان خواهد شد.

پیش از این در قسم طوال مشاهده شد که در ابتدا، معانی سوره بقره یک بار در خود این سوره بیان شد، سپس در ادامه سوره های دیگری بیان شدند و در آن سوره ها، معانی سوره بقره، یک بار به طور کامل و به ترتیبی که در خود سوره بقره بیان شده بود، تفصیل داده شدند به این صورت که:

        سوره آل عمران در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شد

        سوره نساء و مائده و انعام در مقطع اول از قسم اول سوره بقره تفصیل داده شدند

        سوره اعراف در مقطع دوم از قسم اول سوره بقره و همچنین در امتدادات معانی این سوره تفصیل داده شده

        سوره های انفال و توبه هم در آیه ای که فریضه جهاد را واجب کرده بود و دو آیه بعد از آن تفصیل داده شدند.

بر اساس این توضیحات، اولین سوره بعد از سوره بقره در قسم طوال معانی سوره بقره را تفصیل داده، آیات مقدمه سوره بقره را تفصیل داده. و قسم مئین هم پس از یک دور تفصیل کلی سوره بقره، از ابتدای آن شروع کرده و آیه محوری اولین سوره از قسم مئین، در مقدمه سوره بقره قرار دارد و هر مجموعه ای از سوره ها، همینگونه است به این معنی که در هر مجموعه ای از مجموعه های هر یک از اقسام، سوره بقره یک بار از ابتدا و به ترتیب تفصیل داده می شود.

در مورد محور سوره های مجموعه اول (سوره های یونس، هود، یوسف، رعد، ابراهیم) از این قسم می توان چنین گفت:

        سوره آل عمران در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده، و در مجموعه اول این قسم هم سوره «یونس» در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده است. (اما این دو تفصیل تفاوت هایی با هم دارند.).

        سوره های نساء، مائده و انعام در اولین مقطع بعد از مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده اند در این قسم هم سوره های هود، یوسف و رعد (که بعد از سوره یونس آمده اند) در مقطع اول بعد از مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده اند.

        سوره های انفال و توبه، در محوری دورتر نسبت به سایر سوره های مجموعه اش تفصیل داده شده اند، در این قسم هم سوره «ابراهیم» در محوری دورتر از محور سایر سوره ها تفصیل داده شده است.

پس از پایان مجموعه اول، مجموعه دوم از سوره های این قسم شروع می شود که شامل سوره های: حجر، نحل، اسراء، کهف و مریم است. در مورد محور این سوره ها می توان چنین گفت:

محور این سوره ها، به ترتیب از ابتدا تا انتهای سوره بقره قرار دارند. محور های این سوره ها در سوره بقره با یکدیگر فاصله دارند اما این محورها با یکدیگر رابطه معنایی و متعینی دارند که در روابط را در اثنای بحث این سوره ها بیان خواهیم کرد.

در این قسم، سوره بقره چند بار و هر بار از یک وجه تفصیل داده می شود. سوره بقره در مجموعه اول، به عنوان مقدمه­ی مجموعه دوم تفصیل داده خواهد شد و تفصیل سوره بقره در مجموعه دوم، بر مطالب بیان شده در مجموعه اول بنا شده. سپس مجموعه سوم بر اساس مطالب دو مجموعه قبل، یک بار دیگر سوره بقره را تفصیل می دهد. هر تفصیل با تفصیل دیگر متعارض نیست، بلکه متکامل است.

.........

سوره حمد به عنوان فاتحه القرآن در ابتدای قرآن ذکر شد و در آن خلاصه شده همه معانی قرآن وجود داشتند، سپس سوره بقره بیان شد و در آن اسلام به صورت مجمل و محکم بیان شد. سپس سوره های هفت گانه بعد از سوره بقره آمدند تا مطالبی که در سوره بقره به صورت مجمل بیان شده بود را (بر اساس ترتیب بیانشان در سوره بقره) تفصیل دهند. سپس قسم دوم قرآن (قسم مئین) آمده تا مطالب بیشتری از چیزهایی که در سوره بقره به صورت مجمل بیان شده بود را تفصیل دهد. در این قسم هم سوره بقره سه بار در سه مجموعه تفصیل داده می شود. و همانطور که مشاهده خواهد شد، خیلی از مطالب، بارها و بارها تکرار شده و خواهند شد که این نشان از اهمیت این مطالب و ضرورت بیانشان دارد و نفس بشری به این مطالب احتیاج دارد.

سوره هود: معرفی طریق الی الله و هدایت به سوی این راه که همان عبادت خداست

محور سوره: 21 سوره بقره (اولین آیه بعد از مقدمه سوره بقره)

یَا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‌ (21)

ای مردم! پروردگار خود را پرستش کنید؛ آن کس که شما، و کسانی را که پیش از شما بودند آفرید، تا پرهیزکار شوید.

محور این سوره، اولین آیه بعد از مقدمه سوره بقره است که می فرماید: «یا ایها الناس اعبدوا ربکم الذی خلقکم و الذین من قبلکم لعلکم تتقون». پیش از این سوره نساء هم در همین محور تفصیل داده شده بود. تفصیل سوره نساء، مربوط به بحث تقوا بود اما در این سوره این تفصیل بر امر «اعبدوا ربکم» و جایگاه عبادت در دین خدا و رسالت رسولان مورد بحث قرار می گیرد.

این سوره با بیان حکمت نزول قرآن «اعبدوا ربکم» شروع شده و سپس از میان داستان هایی که از انبیا علیهم السلام بیان می کند مشخص می شود که همه انبیا برای رساندن همین مطلب مبعوث شده اند.

در این سوره در ابتدا یک درس بیان می شود و معانی را تقریر می کند و در ادامه داستان هایی ذکر می شود تا این معانی را توضیح دهد. در ادامه درس دیگری مطرح می شود که با درس ابتدایی سوره و با داستانهایی که پس از آن مطرح شده، انسجام دارد.