سوره شمس: «فلاح» با «تزکیه نفس» به دست می آید و «خسران» با «معصیت»

محور سوره: 1-5 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

مقدمه سوره بقره با این کلام ختم می شود که: «أُولئِکَ عَلى هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» و در سوره شمس هم جواب قسم ها اینگونه می آید: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها* وَقَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها». پس مشخص می شود که سوره شمس طریق فلاح و رستگاری و طریق خسران را بیان می کند و مشخص می کند که با تقوا و تزکیه نفس فلاح به دست می آید و این دو مقام (تقوا و تزکیه نفس) یکی هستند. همچنین این سوره درباره امتی بحث می کند که تکذیب کردند و در نیا عقوبت شدند.

در سوره بلد آمده بود: «وَهَدَیْناهُ النَّجْدَیْنِ» و در سوره شمس هم داریم: «وَنَفْسٍ وَما سَوَّاها* فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَتَقْواها». همچنین در سوره بلد دعوتی برای گذر از گردنه سخت بود و آن گردنه ی سخت، نفس انسان است که باید با عمل صالح از آن گذشت. در سوره شمس هم دعوتی برای تزکیه نفس وجود دارد و این نشان می دهد که این دو سوره یکدیگر را تکمیل می کنند.

همچنین در سوره فجر بحثی درباره ثمود و فرعون و... بیان شد و در این سوره هم بحثی درباره ثمود و شقاوتشان بیان خواهد شد. به این ترتیب این سوره معانی وارد شده در تمامی این مجموعه را هم تکمیل می کند. به این صورت که: سوره فجر برای طریق سلوک آماده می شود و سوره بلد نشانه های طریق سلوگ را بیان می کند و در سوره شمس ارتباط طی این طریق به تزکیه نفس بیان می شود و مشخص می شود که فلاح و رستگاری وابسته به آن (تزکیه نفس) است و به این ترتیب مشاهده می شود که سوره های این مجموعه هر کدام دیگری را کامل می کنند با اینکه هر کدام از آنها سیاق خاص خودشان را دارند.

فقره اول: 1-10: «فلاح» با «تزکیه نفس» به دست می آید و «خسران» هم با «معصیت»

این فقره مشخص می کند که فلاح و رستگاری با تزکیه نفس به دست می آید و خسران هم با معصیت. اما این آیات چگونگی تزکیه و معصیت را بیان نمی کنند. با استفاده از آیات مقدمه سوره بقره مشخص می شود که طریق خسران و معصیت، روی گردانی از انذار و عدم استفاده از آن است. و با استفاده از آیات سوره های قبلی و سوره های بعدی، معانی این فقره روشن تر می شوند.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

وَ الشَّمْسِ وَ ضُحَاهَا (1)

به خورشید و گسترش نور آن سوگند،

وَ الْقَمَرِ إِذَا تَلاَهَا (2)

و به ماه هنگامی که بعد از آن درآید،

وَ النَّهَارِ إِذَا جَلاَّهَا (3)

و به روز هنگامی که صفحه زمین را روشن سازد،

وَ اللَّیْلِ إِذَا یَغْشَاهَا (4)

و به شب آن هنگام که زمین را بپوشاند،

وَ السَّمَاءِ وَ مَا بَنَاهَا (5)

و قسم به آسمان و کسی که آسمان را بنا کرده،

وَ الْأَرْضِ وَ مَا طَحَاهَا (6)

و به زمین و کسی که آن را گسترانیده،

وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا (7)

و قسم به جان آدمی و آن کس که آن را (آفریده و) منظّم ساخته،

فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا (8)

سپس فجور و تقوا (شرّ و خیرش) را به او الهام کرده است،

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا (9)

که هر کس نفس خود را پاک و تزکیه کرده، رستگار شده؛

وَ قَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا (10)

و آن کس که نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخته، نومید و محروم گشته است!

فقره دوم: 11-15: نمونه ای از معصیت صورت گرفته توسط قوم ثمود و خسرانی که در پی آن وجود دارد

پس از آنکه در فقره قبل مشخص شد که فلاح با تزکیه به دست می آید و خسران با معصیت، در این فقره نمونه ای از معصیت و فجور صورت گرفته توسط قوم ثمود بیان می شود.

کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا (11)

قوم «ثمود» بر اثر طغیان، (پیامبرشان را) تکذیب کردند،

إِذِ انْبَعَثَ أَشْقَاهَا (12)

آنگاه که شقی‌ترین آنها بپاخاست،

فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ نَاقَةَ اللَّهِ وَ سُقْیَاهَا (13)

و فرستاده الهی [ صالح‌] به آنان گفت: «ناقه خدا [ همان شتری که معجزه الهی بود] را با آبشخورش واگذارید (و مزاحم آن نشوید)!»

فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاهَا (14)

ولی آنها او را تکذیب و ناقه را پی کردند (و به هلاکت رساندند)؛ از این رو پروردگارشان آنها (و سرزمینشان) را بخاطر گناهانشان در هم کوبید و با خاک یکسان و صاف کرد!

وَ لاَ یَخَافُ عُقْبَاهَا (15)

و او هرگز از فرجام این کار [ مجازات ستمگران‌] بیم ندارد!