سوره نباء: بحث درباره یوم الفصل و حال متقین در آن روز

محور سوره: 6-7 سوره بقره

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ‌ (6)

کسانی که کافر شدند، برای آنان تفاوت نمی‌کند که آنان را (از عذاب الهی) بترسانی یا نترسانی؛ ایمان نخواهند آورد.

خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ‌ (7)

خدا بر دلها و گوشهای آنان مهر نهاده؛ و بر چشمهایشان پرده‌ای افکنده شده؛ و عذاب بزرگی در انتظار آنهاست.

مشاهده می شود که این سوره با ذکر سوالی که کافران مطرح کرده اند شروع می شود و به آن پاسخ می دهد. همچنین این سوره با انذار کافرین به پایان می رسد. به این ترتیب ارتباط این سوره با محورش (آیات 6-7 سوره بقره) مشخص می شود. به این ترتیب سوره نباء و سوره مرسلات هر دو در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده اند.

همچنین مشاهده شد که سوره مرسلات با آیه «فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ‌» ختم شده که ضمیر در این آیه به قرآن باز می گردد. و سوره نباء هم با بحث درباره نباء عظیم شروع می شود که بعضی از مفسرین نبا عظیم را به قرآن تفسیر کرده اند. اما اگر نبا عظیم را به قیامت هم تفسیر کنیم، باز ارتباط بین سوره مرسلات و سوره نباء واضح است چرا که بحث درباره قیامت، بخش زیادی از سوره مرسلات را دربر گرفته است. همچنین مشاهده شد که تعبیر یوم الفصل در سوره مرسلات بیان شده و در این سوره هم این تعبیر آمده.

از آنجا که مقدمه سوره بقره درباره متقین و کافرین و منافقین بحث می کند، ارتباط این دو سوره که درباره یوم الفصل بحث می کنند به مقدمه سوره بقره روشن می شود چرا که یوم الفصل روزی است که بین کافرین و متقین جدایی می­افتد.

پس تا اینجا مشخص شد که هر دو سوره این مجموعه درباره یوم الفصل بحث می کنند. اما سوره مرسلات بیشتر درباره کافرین بحث می کند و به همین دلیل در ۵ آیه ابتدایی مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده (چرا که کافرین نقیض متقینی هستند که در مقدمه سوره بقره معرفی شده اند.) و سوره نبا درباره متقین بحث می کند و نقیض کافرینی که در آیات 6-7 سوره بقره آمده را معرفی می کند. چرا که ذکر نقیض، موجب روشن شدن مطلب اصلی می شود و بحث درباره متقین در مقایسه با بحث درباره کافرین فهم می شود و برعکس.

مقدمه: 1-5: بیان دو سوالِ کافرین و مشرکین درباره نباء عظیم

این سوره با دو سوال شروع می شود: کافران و مشرکین از چه چیزی سوال می کنند؟ و آیا سوالشان از نباء عظیم به دلیل اختلافی است که در شأن نباء عظیم دارند؟ در ادامه تهدید می کند و انذار می دهد که قطعا مطالبی را در شأن نباء عظیم خواهند فهمید.

درباره اینکه نباء عظیم چیست، اختلاف وجود دارد، بعضی آنرا به قیامت معنا می کنند و بعضی به قرآن. [و بعضی هم به ولایت امیرالمومنین (ع)]

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

عَمَّ یَتَسَاءَلُونَ‌ (1)

آنها از چه چیز از یکدیگر سؤال می‌کنند؟!

عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ‌ (2)

از خبر بزرگ و پراهمیّت (رستاخیز)!

الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ‌ (3)

همان خبری که پیوسته در آن اختلاف دارند!

کَلاَّ سَیَعْلَمُونَ‌ (4)

چنین نیست که آنها فکر می‌کنند، و بزودی می‌فهمند!

ثُمَّ کَلاَّ سَیَعْلَمُونَ‌ (5)

باز هم چنین نیست که آنها می‌پندارند، و بزودی می‌فهمند (که قیامت حق است)!

فقره اول: 6-16: بیان مظاهر قدرت الهی- ردی بر سوالات و اختلافاتی که در مقدمه سوره بیان شد

پس از اینکه در انتهای مقدمه (آیات 4-5) بیان کرد که به زودی می فهمند، در این فقره مظاهر قدرت الهی بیان می شود تا نشان دهد که خداوند قادر است انسان را یک بار دیگر زنده کند. به تعبیر دیگر ذکر این فقره در این سیاق اشاره می کند به اینکه خداوندی که این همه نعمت را آفریده، انسان را بدون هدایت و تکلیف رها نمی کند و اینهایی که به قرآن کفر می ورزند، این مساله را درک نمی کنند.

خدایی که این نعمت ها را آفریده، همان کسی است که قرآن را نازل کرده و این مقتضای حکمت و عظمت اوست و حکمت او، مقتضای هدایت خلق است و هدایت هم احتیاج به وحی و بعثت رسول (ص) [و ولایت اوصیای بعد از رسول الله ص] را دارد ولی کافران این را انکار می کنند و در آن اختلاف دارند.

به طور کلی این فقره ردی است بر سوالات کافران که در مقدمه این سوره بیان شد.

أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَاداً (6)

آیا زمین را محل آرامش (شما) قرار ندادیم؟!

وَ الْجِبَالَ أَوْتَاداً (7)

و کوه‌ها را میخهای زمین؟!

وَ خَلَقْنَاکُمْ أَزْوَاجاً (8)

و شما را بصورت زوجها آفریدیم!

وَ جَعَلْنَا نَوْمَکُمْ سُبَاتاً (9)

و خواب شما را مایه آرامشتان قرار دادیم،

وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِبَاساً (10)

و شب را پوششی (برای شما)،

وَ جَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشاً (11)

و روز را وسیله‌ای برای زندگی و معاش!

وَ بَنَیْنَا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِدَاداً (12)

و بر فراز شما هفت (آسمان) محکم بنا کردیم!

وَ جَعَلْنَا سِرَاجاً وَهَّاجاً (13)

و چراغی روشن و حرارت‌بخش آفریدیم!

وَ أَنْزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاءً ثَجَّاجاً (14)

و از ابرهای باران‌زا آبی فراوان نازل کردیم،

لِنُخْرِجَ بِهِ حَبّاً وَ نَبَاتاً (15)

تا بوسیله آن دانه و گیاه بسیار برویانیم،

وَ جَنَّاتٍ أَلْفَافاً (16)

و باغهایی پردرخت!

فقره دوم: 17-39: بحثی درباره آنچه در قیامت برای کافرین و مومنین اتفاق می افتد

در این فقره بحثی درباره آنچه که در قیامت برای کافرین و مومنین اتفاق می افتد بیان می شود. بحثی درباره روزی که حق را در آن روز خواهند فهمید. آیه اول این فقره: «إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کَانَ مِیقَاتاً » پاسخی است به سوالی که در مقدمه سوره مطرح شده بود: «کَلاَّ سَیَعْلَمُونَ‌ » (به زودی خواهند فهمید) و زمانی که کافران خواهند فهمید را پرسیده بود.

مجموعه اول: 17-30: بیان عقاب کافران در قیامت

در این مجموعه استحقاق کافران در قیامت بیان می شود و علت آن هم اینگونه ذکر می شود: «إِنَّهُمْ کانُوا لا یَرْجُونَ حِساباً* وَکَذَّبُوا بِآیاتِنا کِذَّاب» یعنی آنها آیات الهی را تکذیب می کردند و به روز حساب اعتقادی نداشتند و از اینجا می توان ماهیت نباء عظیم را فهمید. پس نباء عظیم قرآن است که درباره روز قیامت بحث می کند

إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کَانَ مِیقَاتاً (17)

(آری) روز جدایی، میعاد همگان است!

یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجاً (18)

روزی که در «صور» دمیده می‌شود و شما فوج فوج (به محشر) می‌آیید!

وَ فُتِحَتِ السَّمَاءُ فَکَانَتْ أَبْوَاباً (19)

و آسمان گشوده می‌شود و بصورت درهای متعددی درمی‌آید!

وَ سُیِّرَتِ الْجِبَالُ فَکَانَتْ سَرَاباً (20)

و کوه‌ها به حرکت درمی‌آید و بصورت سرابی می‌شود!

إِنَّ جَهَنَّمَ کَانَتْ مِرْصَاداً (21)

مسلّماً (در آن روز) جهنّم کمینگاهی است بزرگ،

لِلطَّاغِینَ مَآباً (22)

و محل بازگشتی برای طغیانگران!

لاَبِثِینَ فِیهَا أَحْقَاباً (23)

مدّتهای طولانی در آن می‌مانند!

لاَ یَذُوقُونَ فِیهَا بَرْداً وَ لاَ شَرَاباً (24)

در آنجا نه چیز خنکی می‌چشند و نه نوشیدنی گوارایی،

إِلاَّ حَمِیماً وَ غَسَّاقاً (25)

جز آبی سوزان و مایعی از چرک و خون!

جَزَاءً وِفَاقاً (26)

این مجازاتی است موافق و مناسب (اعمالشان)!

إِنَّهُمْ کَانُوا لاَ یَرْجُونَ حِسَاباً (27)

چرا که آنها هیچ امیدی به حساب نداشتند،

وَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا کِذَّاباً (28)

و آیات ما را بکلی تکذیب کردند!

وَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ أَحْصَیْنَاهُ کِتَاباً (29)

و ما همه چیز را شمارش و ثبت کرده‌ایم!

فَذُوقُوا فَلَنْ نَزِیدَکُمْ إِلاَّ عَذَاباً (30)

پس بچشید که چیزی جز عذاب بر شما نمی‌افزاییم!

مجموعه دوم: 31-39: بیان استحقاق متقین در قیامت

در این مجموعه استحقاق مومنین در قیامت بیان می شود و در ذکر این مطلب در این سیاق اشاره ای است به اینکه این نعمت های مقتین در قیامت، به نوعی عذاب کافرین هم هست چرا که باعث زیاد شدن حسرت آنها می شود.

إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفَازاً (31)

مسلّماً برای پرهیزگاران نجات و پیروزی بزرگی است:

حَدَائِقَ وَ أَعْنَاباً (32)

باغهایی سرسبز، و انواع انگورها،

وَ کَوَاعِبَ أَتْرَاباً (33)

و حوریانی بسیار جوان و هم‌سن و سال،

وَ کَأْساً دِهَاقاً (34)

و جامهایی لبریز و پیاپی (از شراب طهور)!

لاَ یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْواً وَ لاَ کِذَّاباً (35)

در آنجا نه سخن لغو و بیهوده‌ای می‌شنوند و نه دروغی!

جَزَاءً مِنْ رَبِّکَ عَطَاءً حِسَاباً (36)

این کیفری است از سوی پروردگارت و عطیه‌ای است کافی!

رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَیْنَهُمَا الرَّحْمٰنِ لاَ یَمْلِکُونَ مِنْهُ خِطَاباً (37)

همان پروردگار آسمانها و زمین و آنچه در میان آن دو است، پروردگار رحمان! و (در آن روز) هیچ کس حق ندارد بی اجازه او سخنی بگوید (یا شفاعتی کند)!

یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلاَئِکَةُ صَفّاً لاَ یَتَکَلَّمُونَ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمٰنُ وَ قَالَ صَوَاباً (38)

روزی که «روح» و «ملائکه» در یک صف می‌ایستند و هیچ یک، جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی‌گویند، و (آنگاه که می‌گویند) درست می‌گویند!

ذٰلِکَ الْیَوْمُ الْحَقُّ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ مَآباً (39)

آن روز حق است؛ هر کس بخواهد راهی به سوی پروردگارش برمی‌گزیند!

خاتمه: 40: ذکر مضمون انذار الهی

این سوره با انکار کسانی که به قرآن ایمان نمی آورند شروع شده و با ذکر مضمون انذار به پایان می رسد در این مطلب شکی نیست که وسیله انذار قرآن است.

إِنَّا أَنْذَرْنَاکُمْ عَذَاباً قَرِیباً یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ وَ یَقُولُ الْکَافِرُ یَا لَیْتَنِی کُنْتُ تُرَاباً (40)

و ما شما را از عذاب نزدیکی بیم دادیم! این عذاب در روزی خواهد بود که انسان آنچه را از قبل با دستهای خود فرستاده می‌بیند، و کافر می‌گوید: «ای کاش خاک بودم (و گرفتار عذاب نمی‌شدم)!»