سوره معارج: بیانی درباره کافرین و عذابها و احوالاتشان و چگونگی مواجهه با آنها

محور سوره: 1-5 سوره بقره

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (*)

خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَعَلى سَمْعِهِمْ وَعَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَلَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ(*)

پیش از این بیان شد که سوره معارج در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده اما به طور خاص می توان به این دو آیه اشاره کرد. این سوره بحثی درباره کافرین و عذابها و احوالاتشان را بیان می کند. و زمانی که بدانیم سوره حاقه(سوره قبلی) درباره اصحاب شمال و مکذبین به روز قیامت و مکذبین به قرآن بحث می کرد، ارتباط این سوره با سوره قبل فهمیده می شود و به این ترتیب مشخص می شود که سوره حاقه مقدمه ای برای مجموعه اش است.

بیان معنایی سوره

این سوره بیان می کند که کافران در رسیدن به عذاب الهی عجله دارند چرا که فکر می کنند عذابی وجود ندارد و در مقابل رسول الله ص باید در مقابل اذیت هایشان صبر کند و در نهایت از آنها اعراض کند.

سوره حاقه درباره قیامت و جزای تکذیب کنندگان آن و حال مردم در قیامت بحث کرد و تاکید کرد که این قرآن حق است. سوره حاقه عذاب مکذبین به روز قیامت را در دنیا و آخرت بیان می کرد ولی این سوره (سوره معارج)فقط عذابهای اخروی مکذبین را بیان می کند. در ادامه سوره نوح درباره عذابهایی که به امت مکذب در دنیا و آخرت رسیده بحث می کند.

مقدمه: 1-4: کافرین برای رسیدن به عذابی که خدا به آنها وعده داده عجله دارند

این آیات عجله کافرین برای عذاب خدا که به آنها وعده داده شده را بیان کرده و اینگونه بیان می کند که عذ اب الهی واقع شدنی است و هیچ کسی نمی تواند این عذاب را از آنها دفع کند. همچنین این مقدمه بعضی از مظاهر عظمت و الهی را بیان می کند.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ‌ (1)

تقاضاکننده‌ای تقاضای عذابی کرد که واقع شد!

لِلْکَافِرینَ لَیْسَ لَهُ دَافِعٌ‌ (2)

این عذاب مخصوص کافران است، و هیچ کس نمی‌تواند آن را دفع کند،

مِنَ اللَّهِ ذِی الْمَعَارِجِ‌ (3)

از سوی خداوند ذی المعارج [ خداوندی که فرشتگانش بر آسمانها صعود و عروج می‌کنند]!

تَعْرُجُ الْمَلاَئِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ (4)

فرشتگان و روح [ فرشته مقرّب خداوند] بسوی او عروج می‌کنند در آن روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است!

فقره اول: 5-41: توصیه رسول الله ص به صبر در مقابل مواقف کافرین

این فقره در ابتدایش رسول الله ص را به صبر جمیل در مقابل مواقف کافرین دعوت می کند و سپس بحثی درباره روز قیامت ارائه می کند و بیان می کند که کافرین در قیامت عذاب خواهند شد و همچنین ماهیت اخلاقی را شرح می دهد که صبر یکی از مظاهر آن است و بیان می کند که این مواقف کافرین نیاز به صبر دارد.

مجموعه اول: 5-18: توصیه به صبر جمیل در مقابل کافرین- نمونه ای از عذابی که برای کافرین آماده شده

خداوند در این مجموعه رسولش ص را امر به صبر جمیل در مقابل مواقف کفار می کند و از اینجا مشخص می شود که در مقابل بعضی از اخلاق کافرین فقط باید صبر کرد یکی از آنها همین طلب عذاب و عجله برای رسیدن به عذاب است.

همچنین در این مجموعه نمونه ای از عذاب عظیمی که خداوند برای کافرین آماده کردن مشاهده می شود و اینگونه ارتباط این مجموعه با محور سوره نیز برقرار می شود. «وَلَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ»

فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلاً (5)

پس صبر جمیل پیشه کن،

إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً (6)

زیرا آنها آن روز را دور می‌بینند،

وَ نَرَاهُ قَرِیباً (7)

و ما آن را نزدیک می‌بینیم!

یَوْمَ تَکُونُ السَّمَاءُ کَالْمُهْلِ‌ (8)

همان روز که آسمان همچون فلز گداخته می‌شود،

وَ تَکُونُ الْجِبَالُ کَالْعِهْنِ‌ (9)

و کوه‌ها مانند پشم رنگین متلاشی خواهد بود،

وَ لاَ یَسْأَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً (10)

و هیچ دوست صمیمی سراغ دوستش را نمی‌گیرد!

یُبَصَّرُونَهُمْ یَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ یَفْتَدِی مِنْ عَذَابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنِیهِ‌ (11)

آنها را نشانشان می‌دهند (ولی هر کس گرفتار کار خویشتن است)، چنان است که گنهکار دوست می‌دارد فرزندان خود را در برابر عذاب آن روز فدا کند،

وَ صَاحِبَتِهِ وَ أَخِیهِ‌ (12)

و همسر و برادرش را،

وَ فَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْوِیهِ‌ (13)

و قبیله‌اش را که همیشه از او حمایت می‌کرد،

وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ یُنْجِیهِ‌ (14)

و همه مردم روی زمین را تا مایه نجاتش گردند؛

کَلاَّ إِنَّهَا لَظَى‌ (15)

امّا هرگز چنین نیست (که با اینها بتوان نجات یافت، آری) شعله‌های سوزان آتش است،

نَزَّاعَةً لِلشَّوَى‌ (16)

دست و پا و پوست سر را می‌کند و می‌برد!

تَدْعُو مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى‌ (17)

و کسانی را که به فرمان خدا پشت کردند صدا می‌زند،

وَ جَمَعَ فَأَوْعَى‌ (18)

و (همچنین آنها که) اموال را جمع و ذخیره کردند!

مجموعه دوم: 19-35: ذکر ویژگیها و صفاتی که انسان را به «صبر» می رساند

این مجموعه بیان می کند که انسان کم طاقت و بیتاب و بخیل است، مگر اینکه متصف به صفاتی باشد که در این مجموعه بیان می شود. آمدن این مجموعه در سیاق این سوره به این معنی است که صبری که خداوند در مجموعه قبلی به پیامبرش ص امر کرده بود، جز با داشتن صفاتی که در این مجموعه ذکر شده به دست نمی آید.

به عبارت دیگر این مجموعه بیان می کند که چگونه می توان از صفت حرص و کم طاقت بودن، به صفت صبر رسید. پس این مجموعه ویژگیهایی را ذکر می کند که از آنها صبر تولید می شود. ویژگیهایی مثل: دوام بر نماز، انفاق، ایمان به روز قیامت، ترس از عذاب خدا، پاکدامنی، امانتداری، وفای به عهد، قیام به شهادات، مواظبت بر نماز.

این مجموعه بیان می کند که این ویژگیها را محقق کنید تا بتوانید با اخلاق کافرین و گفته ها و افعالشان مواجه شوید در مقابل آنها صبر کنید.

إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعاً (19)

به یقین انسان حریص و کم‌طاقت آفریده شده است،

إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً (20)

هنگامی که بدی به او رسد بیتابی می‌کند،

وَ إِذَا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً (21)

و هنگامی که خوبی به او رسد مانع دیگران می‌شود (و بخل می‌ورزد)،

إِلاَّ الْمُصَلِّینَ‌ (22)

مگر نمازگزاران،

الَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ دَائِمُونَ‌ (23)

آنها که نمازها را پیوسته بجا می‌آورند،

وَ الَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ‌ (24)

و آنها که در اموالشان حق معلومی است...

لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ‌ (25)

برای تقاضاکننده و محروم،

وَ الَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ‌ (26)

و آنها که به روز جزا ایمان دارند،

وَ الَّذِینَ هُمْ مِنْ عَذَابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ‌ (27)

و آنها که از عذاب پروردگارشان بیمناکند،

إِنَّ عَذَابَ رَبِّهِمْ غَیْرُ مَأْمُونٍ‌ (28)

چرا که هیچ کس از عذاب پروردگارش در امان نیست،

وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ‌ (29)

و آنها که دامان خویش را (از بی‌عفّتی) حفظ می‌کنند،

إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ‌ (30)

جز با همسران و کنیزان (که در حکم همسرند آمیزش ندارند)، چرا که در بهره‌گیری از اینها مورد سرزنش نخواهند بود!

فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاءَ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ العَادُونَ‌ (31)

و هر کس جز اینها را طلب کند، متجاوز است!

وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رَاعُونَ‌ (32)

و آنها که امانتها و عهد خود را رعایت می‌کنند،

وَ الَّذِینَ هُمْ بِشَهَادَاتِهِمْ قَائِمُونَ‌ (33)

و آنها که با ادای شهادتشان قیام می‌نمایند،

وَ الَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ یُحَافِظُونَ‌ (34)

و آنها که بر نماز مواظبت دارند،

أُولٰئِکَ فِی جَنَّاتٍ مُکْرَمُونَ‌ (35)

آنان در باغهای بهشتی (پذیرایی و) گرامی داشته می‌شوند.

مجموعه سوم: 36-41: کافران غرق در باطل هستند و انذار نمی پذیرند

این مجموعه بیان می کند که کافرین مشغول کارهای خودشان هستند و این کارها آنها را از رسول الله ص روی گردان کرده. آنها غرق در باطل خودشان هستند و این توجه و غرق شدن در باطل باعث شده حقی که در اطرافشان هست را نپذیرند همانطور که محور سوره می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ»

فَمَا لِ الَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ‌ (36)

این کافران را چه می‌شود که با سرعت نزد تو می‌آیند...

عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمَالِ عِزِینَ‌ (37)

از راست و چپ، گروه گروه (و آرزوی بهشت دارند)!

أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ‌ (38)

آیا هر یک از آنها (با این اعمال زشتش) طمع دارد که او را در بهشت پر نعمت الهی وارد کنند؟!

کَلاَّ إِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ‌ (39)

هرگز چنین نیست؛ ما آنها را از آنچه خودشان می‌دانند آفریده‌ایم!

فَلاَ أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَ الْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ‌ (40)

سوگند به پروردگار مشرقها و مغربها که ما قادریم...

عَلَى أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ وَ مَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ‌ (41)

که جای آنان را به کسانی بدهیم که از آنها بهترند؛ و ما هرگز مغلوب نخواهیم شد!

فقره دوم: 42-44: امر به رسول الله ص برای اعراض از این کافرین

مشاهده می شود که در فقره اول رسول الله ص را امر به صبر می کرد و در این فقره ایشان را امر به اعراض می کند و پس از امر اول، تفصیلی درباره روز قیامت و طریق تحقق صبر ذکر شده و بعد از امر دوم (امر به اعراض) هم تفصیلی درباره روز قیامت ذکر شده.

از مجموعه مطالب بیان شده، سیاق خاص سوره فهمیده می شود. اینکه کافران در رسیدن به عذاب عجله دارند چرا که فکر می کنند عذابی وجود ندارد و در مقابل رسول الله ص باید در مقابل اذیت هایشان صبر کند و در نهایت از آنها اعراض کند.

فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّى یُلاَقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ‌ (42)

آنان را به حال خود واگذار تا در باطل خود فروروند و بازی کنند تا زمانی که روز موعود خود را ملاقات نمایند!

یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ سِرَاعاً کَأَنَّهُمْ إِلَى نُصُبٍ یُوفِضُونَ‌ (43)

همان روز که از قبرها بسرعت خارج می‌شوند، گویی به سوی بتها می‌دوند...

خَاشِعَةً أَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذٰلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کَانُوا یُوعَدُونَ‌ (44)

در حالی که چشمهایشان از شرم و وحشت به زیر افتاده، و پرده‌ای از ذلّت و خواری آنها را پوشانده است! این همان روزی است که به آنها وعده داده می‌شد!