سوره لیل: بیان طریق هدایت و طریق ضلالت و اختیار انسان در انتخاب یکی از این دو

محور سوره: 1-5 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

این سوره با قسم شروع می شود و به همین دلیل در مقدمه سوره بقره، در شأن متقین و کافرین و در قضیه تقوا و کفر تفصیل داده شده. به این دلیل در این سوره مشاهده می شود: «فَأَمَّا مَنْ أَعْطى وَاتَّقى ...*... وَسَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى». همانطور که پیش از این بیان شد، ارتباط این سوره با سایر سوره های مجموعه اش، ارتباط تنگاتنگی است.

در فقره اول این سوره، راز اختلاف بین مردم در عمل مشخص می شود و آن «بخل» یا «بخشش» و «تقوا» یا «استغناء» و «تکذیب» یا «تصدیق» است. و به نسبتی که انسان به این یا آن گرایش داشته باشد، سیر و سلوکش در مسیر خیر یا شر آسان خواهد شد (در مسیر خیر یا مسیر شر قرار خواهد گرفت).

سپس در فقره دوم بیان می شود که دو طریق توسط خداوند مشخص شده و این انسان است که باید یکی را انتخاب کند و سپس انذار می دهد که انسان طریق گمراهی را انتخاب نکند و به کسی که طریق هدایت را انتخاب کند، بشارت می دهد.و در ادامه برای بار دوم بیان می کند که انفاق در راه خدا، اصل اساسی در طریق تقوا است و کسی که انفاق کند، خداوند پاداشش را می دهد و از او راضی خواهد شد.

فقره اول: 1-11: عوامل سیر انسان به سوی طریق خیر یا طریق شر

این فقره مشخص می کند که عطا و تقوا و تصدیق به بهشت در این دنیا، جزایش قرار گرفتن در مسیر خیر و رسیدن به بهشت است و در مقابل بخل ورزیدن و احساس استغناء از خداوند عزوجل و تکذیب بهشت در این دنیا، جزایش قرار گرفتن در مسیر شر و رسیدن به آتش است. و در مسیر خیر بودن یا در مسیر شر بودن دلیل اصلی اختلاف اعمال بندگان است.

با توجه به مقدمه سوره بقره، و ارتباطش با آیات این فقره مشخص می شود که انفاق و تقوا و ایمان مقدمه سیر انسان به مسیر خیر، و کفر و بخل و استغنا از خداوند عزوجل و تکذیب بهشت، مقدمه سیر انسان به طریق شر هستند.

علاوه بر این در سوره شمس داشتیم: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها* وَقَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها» و در این فقره طریق تزکیه و طریق معصیت مشخص می شود. همچنین در سوره بلد (قبل از سوره شمس) داشتیم: «وَهَدَیْناهُ النَّجْدَیْنِ» و در این فقره مشاهده می شود که چه چیزی سبب هدایت به طریق خیر و چه چیزی سبب هدایت به طریق شر است. به این ترتیب باید گفت سوره لیل، معانی مجموعه اش را تکمیل می کند و بیان جدیدی به آنها اضافه می کند.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

وَ اللَّیْلِ إِذَا یَغْشَى‌ (1)

قسم به شب در آن هنگام که (جهان را) بپوشاند،

وَ النَّهَارِ إِذَا تَجَلَّى‌ (2)

و قسم به روز هنگامی که تجلّی کند،

وَ مَا خَلَقَ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثَى‌ (3)

و قسم به آن کس که جنس مذکّر و مؤنّث را آفرید،

إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّى‌ (4)

که سعی و تلاش شما مختلف است:

فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَ اتَّقَى‌ (5)

امّا آن کس که (در راه خدا) انفاق کند و پرهیزگاری پیش گیرد،

وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنَى‌ (6)

و جزای نیک (الهی) را تصدیق کند،

فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَى‌ (7)

ما او را در مسیر آسانی قرار می‌دهیم!

وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنَى‌ (8)

امّا کسی که بخل ورزد و (از این راه) بی‌نیازی طلبد،

وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنَى‌ (9)

و پاداش نیک (الهی) را انکار کند،

فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى‌ (10)

بزودی او را در مسیر دشواری قرار می‌دهیم؛

وَ مَا یُغْنِی عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى‌ (11)

و در آن هنگام که (در جهنّم) سقوط می‌کند، اموالش به حال او سودی نخواهد داشت!

فقره دوم: 12-21: خداوند دو طریق خیر و شر را روشن کرده و این انسان است که باید یکی از آنها را برای سِیر کردن انتخاب کند

بعد از اینکه خداوند عزوجل در فقره قبلی سبب قرار گرفتن انسان در مسیر بهشت یا مسیر جهنم را ذکر کرد، این فقره با این آیه شروع می شود: «إِنَّ عَلَیْنَا لَلْهُدَى‌» «به یقین هدایت کردن بر ماست» تا مشخص کند که این خداوند عزوجل است که دو طریق را روشن کرده و این انسان است که طریق خیر یا طریق شر را انتخاب می کند.

با توجه به آیات مقدمه سوره بقره، «ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ» و آیه ابتدایی این فقره: «إِنَّ عَلَیْنَا لَلْهُدَى‌»، مشخص می شود که هدایت در این قرآن قرار دارد و انسان باید انتخاب کند. همچنین خداوند در این فقره متقیان را با انفاق خالص وصف کرد و این بیان با مقدمه سوره بقره ارتباط دارد: «وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ». انفاق در راه خدا، دلیلی بر وجود تقوا در انسان متقی است.

در این فقره مشخص می شود که انتخاب طریق هدایت، ضرری برای انسان ندارد چرا که خدا مالک هر چیزی است. همچنین در این فقره خداوند بندگانش را از آتشی که شقاوتمندان را می سوزاند و متقیان از آن دورند، انذار می دهد.

إِنَّ عَلَیْنَا لَلْهُدَى‌ (12)

به یقین هدایت کردن بر ماست،

وَ إِنَّ لَنَا لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولَى‌ (13)

و آخرت و دنیا از آن ماست،

فَأَنْذَرْتُکُمْ نَاراً تَلَظَّى‌ (14)

و من شما را از آتشی که زبانه می‌کشد بیم می‌دهم،

لاَ یَصْلاَهَا إِلاَّ الْأَشْقَى‌ (15)

کسی جز بدبخت‌ترین مردم وارد آن نمی‌شود؛

الَّذِی کَذَّبَ وَ تَوَلَّى‌ (16)

همان کس که (آیات خدا را) تکذیب کرد و به آن پشت نمود!

وَ سَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى‌ (17)

و بزودی با تقواترین مردم از آن دور داشته می‌شود،

الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَکَّى‌ (18)

همان کس که مال خود را (در راه خدا) می‌بخشد تا پاک شود.

وَ مَا لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزَى‌ (19)

و هیچ کس را نزد او حق نعمتی نیست تا بخواهد (به این وسیله) او را جزا دهد،

إِلاَّ ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَى‌ (20)

بلکه تنها هدفش جلب رضای پروردگار بزرگ اوست؛

وَ لَسَوْفَ یَرْضَى‌ (21)

و بزودی راضی و خشنود می‌شود!