سوره علق: طریق تحقق معانی که در سوره تین بیان شده بود و آزادی از مطالبی که سوره تین انذار داده بود.

محور سوره: 21-22 سوره بقره

یَا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‌ (21)

ای مردم! پروردگار خود را پرستش کنید؛ آن کس که شما، و کسانی را که پیش از شما بودند آفرید، تا پرهیزکار شوید.

الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِرَاشاً وَ السَّمَاءَ بِنَاءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَکُمْ فَلاَ تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَاداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ‌ (22)

آن کس که زمین را بستر شما، و آسمان [ جو زمین‌] را همچون سقفی بالای سر شما قرار داد؛ و از آسمان آبی فرو فرستاد؛ و به وسیله آن، میوه‌ها را پرورش داد؛ تا روزی شما باشد. بنابر این، برای خدا همتایانی قرار ندهید، در حالی که می‌دانید (هیچ یک از آنها، نه شما را آفریده‌اند، و نه شما را روزی می‌دهند).

سوره علق و خصوصا آیات ابتدایی سوره علق اولین آیاتی است که بر پیامبر ص نازل شده و اگر این آیات را در محل خودشان بررسی کنیم، به نظام و انسجام قرآن پی خواهیم برد. و نظام، دلیلی بر این است که ترتیب سوره های قرآن توقیفی است و این ترتیب حال فکر بشر نیست.

آیه بعد از مقدمه سوره بقره (آیه 21) مردم را به عبادت تشویق می کند: «... اعْبُدُوا رَبَّکُمُ ...» و بعد از سوره تین، سوره علق با آیه: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ...» شروع می شود و این نشان می دهد که قرائت، نوعی عبادت است علاوه بر این، سوره علق به آیه ای که دارای سجده واجب است ختم می شود که آن هم نوعی عبادت است.

مشاهده شد که سوره تین با این بیان تمام شد که: «ای پیامبر ص، چه کسی بعد از این بیان در امر روز قیامت و جزا و حساب  تو را تکذیب می کند؟» بعد از این بیان در سوره علق رسول الله ص را مخاطب قرار می دهد و به ایشان امر می کند که: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» و قرائتی که ایشان مامور به آن است، دلیلی بر آمدن روز قیامت است. به این ترتیب این سوره به ماقبلش ارتباط دارد.

سوره تین در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده و همانطور که آیه بعد از مقدمه سوره بقره در طریق تحقق تقوا و آزادی از کفر و نفاق تفصیل داده شده، سوره علق هم برای تحقق بخشیدن به آنچه که سوره تین بیان کرده و آزادی از آنچه که سوره تین انذار داده بود، آمده. در سوره «تین» بحثی درباره انسان و خلقت او در بهترین حالت و چیزهایی که باعث می شود او قیام به تکلیف نکند بیان شد. و مشاهده خواهد شد که سوره «علق» این بحث را تکمیل می کند.

فقره اول: 1-5: امر به قرائت هستی و انسان (آیات آفاقی و انفسی) با اسم خداوند عزوجل

این آیات به انسان امر می کنند که آیات آفاقی و انفسی را با اسم خداوند عزوجل قرائت کند و وعده می دهد که هرکس که اینگونه قرائت کند، با علمی از جانب خداوند اکرام خواهد شد، علمی با واسطه یا بی واسطه. و از ارتباط این فقره با محور سوره مشخص می شود که قرائت هستی و وجود انسان با اسم خداوند عزوجل عبادتی از عباداتی است که انسان را به تقوا می رساند.

در این فقره بیان می شود که خداوند انسان را خلق کرده و او را اکرام کرده و به او علم آموخته. اینها معانی است که انسان باید در مقابل آنها، با قیام به شکر و التزام به تقوا، عبودیت کند.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ‌ (1)

بخوان به نام پروردگارت که (جهان را) آفرید،

خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ‌ (2)

همان کس که انسان را از خون بسته‌ای خلق کرد!

اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ‌ (3)

بخوان که پروردگارت (از همه) بزرگوارتر است،

الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ‌ (4)

همان کسی که بوسیله قلم تعلیم نمود،

عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ‌ (5)

و به انسان آنچه را نمی‌دانست یاد داد!

فقره دوم: 6-19: انسان به جای اینکه شاکر باشد، طغیان می کند.

در فقره قبل بیان شد که خداوند انسان را خلق کرده و او را اکرام کرده و به او علم آموخته. اینها معانی است که انسان باید در مقابل آنها، با قیام به شکر و التزام به تقوا، عبودیت کند. در این فقره بیان می شود که انسان به جای اینکه در مقابل نعمت های خاصه و عامه، عبادت کند و تقوا پیشه کند و شاکر باشد، بر طغیانش افزوده می شود. به میزانی که غنایش افزوده می شود، طغیانش هم بیشتر می شود.

آیات 6-14: بیشتر مردم در مقابل نعمت های خداوند، طغیان می کنند- ذکر مصادیق طغیان

از مظاهر طغیان، نهی از نماز و ترک هدایت و ترک امر به تقوا و تکذیب و اعراض و رویگردانی از دعوت خداوند عزوجل است و این کاری است که اکثریت خلق خداوند، در مقابل نعمت های او انجام می دهند و رذل ترین نمونه این انسانها، ابوجهل است که این آیات در شان او نازل شده.

خداوند در محور سوره همه مردم را به عبادت و تقوا دعوت کرده و در این بخش از فقره دوم این سوره مشاهده می شود که عده ای با طغیانشان با نعمت های الهی مقابله می کنند. به جای برپایی نماز، از برگزاری نماز نهی می کنند و به جای پذیرفتن هدایت و امر به تقوا، برعکس عمل می کنند و... و از آیه انتهایی این مجموعه آیات: «أَ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرَى‌» مشخص می شود که دلیل این اعمال و این طغیان، جهل و غفلت از خداوند است. به این ترتیب تربیت نفس بشری بر مراقبت از خداوند سر اعظم در تطهیر نفس از هر مرضی است.

کَلاَّ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَیَطْغَى‌ (6)

چنین نیست (که شما می‌پندارید) به یقین انسان طغیان می‌کند،

أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى‌ (7)

از اینکه خود را بی‌نیاز ببیند!

إِنَّ إِلَى رَبِّکَ الرُّجْعَى‌ (8)

و به یقین بازگشت (همه) به سوی پروردگار تو است!

أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهَى‌ (9)

به من خبر ده آیا کسی که نهی می‌کند،

عَبْداً إِذَا صَلَّى‌ (10)

بنده‌ای را به هنگامی که نماز می‌خواند (آیا مستحق عذاب الهی نیست)؟!

أَ رَأَیْتَ إِنْ کَانَ عَلَى الْهُدَى‌ (11)

به من خبر ده اگر این بنده به راه هدایت باشد،

أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوَى‌ (12)

یا مردم را به تقوا فرمان دهد (آیا نهی کردن او سزاوار است)؟!

أَ رَأَیْتَ إِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّى‌ (13)

به من خبر ده اگر (این طغیانگر) حق را انکار کند و به آن پشت نماید (آیا مستحق مجازات الهی نیست)؟!

أَ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرَى‌ (14)

آیا او ندانست که خداوند (همه اعمالش را) می‌بیند؟!

آیات 15-19: بیان عقوبت طاغیان

پس از آنکه خداوند در مجموعه آیات قبلی نمونه ای از طغیان طاغیان را بیان کرد، در این آیات عقوبت چنین انسانی را بیان می کند.

کَلاَّ لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَةِ (15)

چنان نیست که او خیال می‌کند، اگر دست از کار خود برندارد، ناصیه‌اش [ موی پیش سرش‌] را گرفته (و به سوی عذاب می‌کشانیم)،

نَاصِیَةٍ کَاذِبَةٍ خَاطِئَةٍ (16)

همان ناصیه دروغگوی خطاکار را!

فَلْیَدْعُ نَادِیَهُ‌ (17)

سپس هر که را می‌خواهد صدا بزند (تا یاریش کند)!

سَنَدْعُ الزَّبَانِیَةَ (18)

ما هم بزودی مأموران دوزخ را صدا می‌زنیم (تا او را به دوزخ افکنند)!

کَلاَّ لاَ تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ‌ (19)

چنان نیست (که آن طغیانگر می‌پندارد)؛ هرگز او را اطاعت مکن، و سجده نما و (به خدا) تقرّب جوی!