سوره اعلی: امر به تسبیح و تزکیه نفس و تذکر می کند که اینها عباداتی است که انسان را به تحمل محنت و تحمل ثقل وحی می رساند

محور سوره: 21 سوره بقره

یَا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‌ (21)

ای مردم! پروردگار خود را پرستش کنید؛ آن کس که شما، و کسانی را که پیش از شما بودند آفرید، تا پرهیزکار شوید.

بعد از مقدمه سوره بقره آیه «یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ» می آید و از عبادت پروردگار بحث می کند. این سوره هم با آیه «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى‌» شروع می شود که در حقیقت بحثی از عبادت الهی است و به این ترتیب ارتباط بین این سوره و آیه محورش در سوره بقره برقرار است. در حقیقت این سوره به عالی ترین نوع عبادت امر می کند.

فقره اول: 1-5: امر به تسبیح اسم خدا و بیان دلایلی بر این امر

این فقره به تسبیح اسم اعلای خداوند امر می کند و خداوند در این فقره مظاهری از خلقتش، اندازه گیری آن، تقدیر و هدایت آن را معرفی می کند و در همه اینها استحقاق تسبیح برای خداوند اثبات می شود و دلیلی آورده می شود که بیان کند او اعلی است.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَى‌ (1)

منزّه شمار نام پروردگار بلندمرتبه‌ات را!

الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّى‌ (2)

همان خداوندی که آفرید و منظم کرد،

وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدَى‌ (3)

و همان که اندازه‌گیری کرد و هدایت نمود،

وَ الَّذِی أَخْرَجَ الْمَرْعَى‌ (4)

و آن کس را که چراگاه را به وجود آورد،

فَجَعَلَهُ غُثَاءً أَحْوَى‌ (5)

سپس آن را خشک و تیره قرار داد!

فقره دوم: 6-13: دو وعده به رسول الله ص  و یک امر به ایشان

قسمت اول: 6-8: دو وعده از طرف خداوند به رسول الله ص

در این قسمت از فقره دوم دو وعده از طرف خداوند به رسول الله ص داده می شود: فراموش نکردن و آسان کردن کارهای آن جناب. این دو وعده بعد از فقره ای که امر به تسبیح می کرد آمده اند و در این همنشینی، اشاره ای به این است که بین تسبیح و فراموش نکردن و آسان شدن کارها ارتباط وجود دارد.

سَنُقْرِئُکَ فَلاَ تَنْسَى‌ (6)

ما بزودی (قرآن را) بر تو می‌خوانیم و هرگز فراموش نخواهی کرد،

إِلاَّ مَا شَاءَ اللَّهُ إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ مَا یَخْفَى‌ (7)

مگر آنچه را خدا بخواهد، که او آشکار و نهان را می‌داند!

وَ نُیَسِّرُکَ لِلْیُسْرَى‌ (8)

و ما تو را برای انجام هر کار خیر آماده می‌کنیم!

قسمت دوم: 9-13 امر رسول الله ص به تذکر در محل مناسب

پس از آنکه ارتباط بین تسبیح و عدم فراموشی و آسان شدن امور روشن شد، در این قسمت از فقره دوم رسول الله ص امر می شود که اگر تذکر مفید باشد، تذکر دهد.

این قسمت بیان می کند که کسی از تذکر منتفع می شود که  از خداوند و عذاب او خشیت دارد و اشقیا متذکر نمی شوند و به جز خودش به کس دیگری ضرری نمی رساند. پس به طور کلی این قسمت امر به تذکر می کند و برای  محل مناسب آن دلیل می آورد.

فَذَکِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْرَى‌ (9)

پس تذکّر ده اگر تذکّر مفید باشد!

سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشَى‌ (10)

و بزودی کسی که از خدا می‌ترسد متذکّر می‌شود.

وَ یَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى‌ (11)

امّا بدبخت‌ترین افراد از آن دوری می‌گزیند،

الَّذِی یَصْلَى النَّارَ الْکُبْرَى‌ (12)

همان کسی که در آتش بزرگ وارد می‌شود،

ثُمَّ لاَ یَمُوتُ فِیهَا وَ لاَ یَحْیَى‌ (13)

سپس در آن آتش نه می‌میرد و نه زنده می‌شود!

فقره سوم: 14-19: فلاح و رستگاری در تزکیه نفس و برپایی نماز است

این سوره امر به تسبیح می کند و مشخص می کند که فلاح و رستگاری در تزکیه نفس و برپایی نماز است و همه این مطالب با آیه محور سوره ارتباط دارد. به این صورت که تزکیه و نماز، با تقوا و عبادت مرتبط است.

سوره با امر به تسبیح به اسم خداوند اعلی آغاز شده و اثر این امر را در موضوع عدم فراموشی و آسان شدن امور مشاهده کردیم و تاثیر پذیرفتن از تذکر رسول الله ص هم اثری از همین تسبیح است. و فلاح و رستگاری در تزکیه و نماز متمثل شده چرا که این دو، آثاری از تذکر هستند. پس تسبیح جزیی از نماز است و نماز هم طریق تزکیه نفس است پس به مقدار استقرار تنزیه در نفس بشری، نفس بشری تزکیه می شود و به مقداری که نفس بشری تسبیح می گوید، تنزیه در نفس بشری مستقر می شود.

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى‌ (14)

به یقین کسی که پاکی جست (و خود را تزکیه کرد)، رستگار شد.

وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى‌ (15)

و (آن که) نام پروردگارش را یاد کرد سپس نماز خواند!

بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا (16)

ولی شما زندگی دنیا را مقدم می‌دارید،

وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقَى‌ (17)

در حالی که آخرت بهتر و پایدارتر است!

إِنَّ هذَا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولَى‌ (18)

این دستورها در کتب آسمانی پیشین (نیز) آمده است،

صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَى‌ (19)

در کتب ابراهیم و موسی.