سوره سجده: این قرآن از جانب خداست و هیچ شکی در آن نیست

محور سوره: آیات 1-5 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

سوره آل عمران که تفصیل دهنده مقدمه سوره بقره است، با «الم» شروع می شود و چهار سوره ابتدایی این مجموعه نیز همگی با «الم» شروع می شوند. سوره سجدی چهارمین سوره از این چهار سوره است.

بحث معنایی

این سوره با آیه: «الم تَنْزِیلُ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ» شروع می شود و ارتباط بین این سوره و آیات ابتدایی سوره بقره واضح است. آیه دوم سوره هم: «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْنَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ» است که در سیاق از بین بردن شک و ریب از این قرآن است و سپس حکمت نزول این قرآن را مشخص کرده و سپس سوره مباحثی را درباره خداوند بیان می کند تا معرفتمان را نسبت به او افزایش دهد و در این بیان دلایل حتمی بودن وحی و عجیب نبودن انزال این قرآن بیان می شود و سپس سوره از سببی از اسباب کفر کافرین به این قرآن را بیان کرده و آن را رد می کند.

سپس از علامت ایمان جازم و قوی به این قرآن سخن به میان آورده و بین مومنین و کافرین مقایسه می کند و... و سپس بیان می کند که هیچ کس ظالم تر از کسی که به این آیات تذکر داده می شود و از این آیات روی می گرداند نیست و در ادامه هم معانی دیگری را تذکر می دهد.

و کسی که موضوع اصلی این سوره را درک کند، متوجه می شود که سوره های این زمره هریک دیگری را تکمیل می کند و هر یک از این سوره ها موضوع اصلی خودش را از مجموعه موضوعاتی که مقدمه سوره بقره به آنها اشاره کرده بود داشت.

موضوع اصلی سوره عنکبوت درباره آثار ایمان بود

موضوع اصلی سوره روم درباره روز قیامت بود

موضوع اصلی سوره لقمان هدایت به این قرآن بود

موضوع اصلی این سوره (سوره سجده) رفع هرگونه شکی از این قرآن است.

بحث ساختاری

همانطور که در انتهای سوره لقمان بیان شد: از بررسی ابتدای سوره بقره، با ابتدای سوره لقمان و سوره سجده موارد زیر فهمیده می شود:

ابتدای سوره بقره: «الم* ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ.»

ابتدای سورة لقمان: «الم* تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ* هُدىً و رحمه للمحسنین»

ابتدای سورة السجدة: «الم* تَنْزِیلُ الْکِتابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ.»

مشاهده می شود که کلمه «هُدىً» که در آیات ابتدایی سوره بقره آمده، در ابتدای سوره لقمان هم وارد شده، اما در ابتدای سوره سجده نیامده.

کلمه «لا رَیْبَ فِیهِ» که در ابتدای سوره بقره وارد شده، در ابتدای سوره سجده وارد شده، اما در ابتدای سوره لقمان وارد نشده.

بنابراین سوره سجده تفصیل آیات ابتدایی سوره بقره را تکمیل می کند و این تکمیل به شکل خاص در موضوع هدایت و شک به این قرآن اتفاق می افتد.

مقدمه: 1-3: نفی شک از قرآن

این مقدمه برای نفی شک از قرآن بیان شده و بیان می کند که این قرآن از جانب خداست و این گفته که این قرآن از جانب محمد ص است را نفی می کند و بیان می کند که حکمت انزال این کتاب، انذار امتی است که رسولی پیش از آن برایشان نیامده و سنت خداوند این است که هیچ امتی بدون نذیر نباشند.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

الم‌ (1)

الم‌

تَنْزِیلُ الْکِتَابِ لاَ رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ‌ (2)

این کتابی است که از سوی پروردگار جهانیان نازل شده، و شک و تردیدی در آن نیست!

أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً مَا أَتَاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ‌ (3)

ولی آنان می‌گویند: «(محمّد) آن را بدروغ به خدا بسته است»، امّا این سخن حقّی است از سوی پروردگارت تا گروهی را انذار کنی که پیش از تو هیچ انذارکننده‌ای برای آنان نیامده است، شاید (پند گیرند و) هدایت شوند!

مجموعه اول: 4-9: خداوند امر عبادش را تدبیر می کند

این آیات بیان می کنند که خداوند عزوجل خالق و مدبر است و او عالم غیب و شهادت است و اوست کسی که بهترین خلق هر چیزی را به او داده و او خالق انسان است و به او گوش و دیده و دل داده. همه این موارد بیان می کند که خداوند امر عبادش را تدبیر می کند و به سوی آنها رسول و وحی را فرستاده که وحی همین قرآن است.

همچنین این آیات درباره تذکر و شکر بحث می کنند: «أَفَلا تَتَذَکَّرُونَ» «قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ» و تذکر و شکر احتیاج به تذکر دهنده و راهنمایی به سوی شکر دارند و همه اینها همین قرآن است.

پس همه این مجموعه تفصیل دهنده این آیه مقدمه است: «بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ»

اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاَ شَفِیعٍ أَ فَلاَ تَتَذَکَّرُونَ‌ (4)

خداوند کسی است که آسمانها و زمین و آنچه را میان این دو است در شش روز [ شش دوران‌] آفرید، سپس بر عرش (قدرت) قرار گرفت؛ هیچ سرپرست و شفاعت کننده‌ای برای شما جز او نیست؛ آیا متذکّر نمی‌شوید؟!

یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ‌ (5)

امور این جهان را از آسمان به سوی زمین تدبیر می‌کند؛ سپس در روزی که مقدار آن هزار سال از سالهایی است که شما می‌شمرید بسوی او بالا می‌رود (و دنیا پایان می‌یابد).

ذٰلِکَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَادَةِ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ‌ (6)

او خداوندی است که از پنهان و آشکار با خبر است، و شکست‌ناپذیر و مهربان است!

الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِینٍ‌ (7)

او همان کسی است که هر چه را آفرید نیکو آفرید؛ و آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد؛

ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلاَلَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ‌ (8)

سپس نسل او را از عصاره‌ای از آب ناچیز و بی‌قدر آفرید.

ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِیلاً مَا تَشْکُرُونَ‌ (9)

سپس (اندام) او را موزون ساخت و از روح خویش در وی دمید؛ و برای شما گوش و چشمها و دلها قرار داد؛ امّا کمتر شکر نعمتهای او را بجا می‌آورید!

مجموعه دوم: 10-22: دعوت به ایمان و ترک شک نسبت به این قرآن

در انتهای آیات مجموعه قبل بیان شده بود که: «... قَلِیلًا ما تَشْکُرُونَ» و این آیه در سیاق بحث از ذات خداوند عزوجل بیان شده بود. هم اکنون در این مجموعه از مظهری از مظاهر از بین رفتن شکر بحث می کند که همانا کفر به روز قیامت است. و این کفر به روز قیامت اثری از کفر به آیات الهی است.

پس از این آیات هم آیاتی می آید که نشانه های ایمان به آیات خداوند را مشخص می کند تا به وسیله این نشانه ها، حال کسی که در این آیات شک می کند و کسی که شک نمی کند فهمیده شود. و سپس آیاتی برای مقایسه این دو گروه و بیان نتیجه ای که هریک از این دو گروه دارند، بیان می شود.

و اینگونه این سیاق به ایمان و ترک شک به این قرآن دعوت می کند.

وَ قَالُوا أَ إِذَا ضَلَلْنَا فِی الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ بَلْ هُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ کَافِرُونَ‌ (10)

آنها گفتند: «آیا هنگامی که ما (مردیم و) در زمین گم شدیم، آفرینش تازه‌ای خواهیم یافت؟!» ولی آنان لقای پروردگارشان را انکار می‌کنند (و می‌خواهند با انکار معاد، آزادانه به هوسرانی خویش ادامه دهند).

قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ‌ (11)

بگو: «فرشته مرگ که بر شما مأمور شده، (روح) شما را می‌گیرد؛ سپس شما را بسوی پروردگارتان بازمی‌گردانند.»

وَ لَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاکِسُو رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَ سَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ‌ (12)

و اگر ببینی مجرمان را هنگامی که در پیشگاه پروردگارشان سر به زیر افکنده، می‌گویند: «پروردگارا! آنچه وعده کرده بودی دیدیم و شنیدیم؛ ما را بازگردان تا کار شایسته‌ای انجام دهیم؛ ما (به قیامت) یقین داریم!»

وَ لَوْ شِئْنَا لَآتَیْنَا کُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَ لٰکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ‌ (13)

و اگر می‌خواستیم به هر انسانی هدایت لازمش را (از روی اجبار بدهیم) می‌دادیم؛ ولی (من آنها را آزاد گذارده‌ام و) سخن و وعده‌ام حق است که دوزخ را (از افراد بی‌ایمان و گنهکار) از جنّ و انس همگی پر کنم!

فَذُوقُوا بِمَا نَسِیتُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هٰذَا إِنَّا نَسِینَاکُمْ وَ ذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ‌ (14)

(و به آنها می‌گویم:) بچشید (عذاب جهنم را)! بخاطر اینکه دیدار امروزتان را فراموش کردید، ما نیز شما را فراموش کردیم؛ و بچشید عذاب جاودان را به خاطر اعمالی که انجام می‌دادید!

إِنَّمَا یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا الَّذِینَ إِذَا ذُکِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لاَ یَسْتَکْبِرُونَ‌ (15)

تنها کسانی که به آیات ما ایمان می‌آورند که هر وقت این آیات به آنان یادآوری شود به سجده می‌افتند و تسبیح و حمد پروردگارشان را بجا می‌آورند، و تکبّر نمی‌کنند.

تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (16)

پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور می‌شود (و بپا می‌خیزند و رو به درگاه خدا می آورند) و پروردگار خود را با بیم و امید می‌خوانند، و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند!

فَلاَ تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ‌ (17)

هیچ کس نمی‌داند چه پاداشهای مهمّی که مایه روشنی چشمهاست برای آنها نهفته شده، این پاداش کارهائی است که انجام می‌دادند!

أَ فَمَنْ کَانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کَانَ فَاسِقاً لاَ یَسْتَوُونَ‌ (18)

آیا کسی که باایمان باشد همچون کسی است که فاسق است؟! نه، هرگز این دو برابر نیستند.

أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى نُزُلاً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ‌ (19)

امّا کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، باغهای بهشت جاویدان از آن آنها خواهد بود، این وسیله پذیرایی (خداوند) از آنهاست به پاداش آنچه انجام می‌دادند.

وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ کُلَّمَا أَرَادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِیدُوا فِیهَا وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ‌ (20)

و امّا کسانی که فاسق شدند (و از اطاعت خدا سرباز زدند)، جایگاه همیشگی آنها آتش است؛ هر زمان بخواهند از آن خارج شوند، آنها را به آن بازمی‌گردانند و به آنان گفته می‌شود: «بچشید عذاب آتشی را که انکار می‌کردید!»

وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ‌ (21)

به آنان از عذاب نزدیک (عذاب این دنیا) پیش از عذاب بزرگ (آخرت) می‌چشانیم، شاید بازگردند!

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیَاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْهَا إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ‌ (22)

چه کسی ستمکارتر است از آن کس که آیات پروردگارش به او یادآوری شده و او از آن اعراض کرده است؟! مسلّماً ما از مجرمان انتقام خواهیم گرفت!

مجموعه سوم: 23-30: وصف کافرین و شک کنندگان به این قرآن

به طور عام و کلی تا اینجا ارتباط این سوره با مقدمه سوره بقره که می فرماید: «لم* ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ» مشاهده شد. در این مجموعه مناسب است که بیان شود که در مقدمه سوره بقره کافرین با این لفظ ذکر شده اند: «سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ* خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَعَلى سَمْعِهِمْ وَعَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ» این بیان با انتهای آیات این مجموعه که می فرماید: «أَفَلا یَسْمَعُونَ» «أَفَلا یُبْصِرُونَ» ارتباط دارد.

وَ لَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَلاَ تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقَائِهِ وَ جَعَلْنَاهُ هُدًى لِبَنِی إِسْرَائِیلَ‌ (23)

ما به موسی کتاب آسمانی دادیم؛ و شک نداشته باش که او آیات الهی را دریافت داشت؛ و ما آن را وسیله هدایت بنی اسرائیل قرار دادیم!

وَ جَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَ کَانُوا بِآیَاتِنَا یُوقِنُونَ‌ (24)

و از آنان امامان (و پیشوایانی) قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت می‌کردند؛ چون شکیبایی نمودند، و به آیات ما یقین داشتند.

إِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ‌ (25)

البتّه پروردگار تو میان آنان روز قیامت در آنچه اختلاف داشتند داوری می‌کند (و هر کس را به سزای اعمالش می‌رساند)!

أَ وَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَسَاکِنِهِمْ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَاتٍ أَ فَلاَ یَسْمَعُونَ‌ (26)

آیا برای هدایت آنها همین کافی نیست که افراد زیادی را که در قرن پیش از آنان زندگی داشتند هلاک کردیم؟! اینها در مساکن (ویران شده) آنان راه می‌روند؛ در این آیاتی است (از قدرت خداوند و مجازات دردناک مجرمان)؛ آیا نمی‌شنوند؟!

أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَ فَلاَ یُبْصِرُونَ‌ (27)

آیا ندیدند که ما آب را بسوی زمینهای خشک می‌رانیم و بوسیله آن زراعتهایی می‌رویانیم که هم چهارپایانشان از آن می‌خورند و هم خودشان تغذیه می‌کنند؛ آیا نمی بینند؟!

وَ یَقُولُونَ مَتَى هٰذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ‌ (28)

آنان می‌گویند: «اگر راست می‌گویید، این پیروزی شما کی خواهد بود؟!»

قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لاَ یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمَانُهُمْ وَ لاَ هُمْ یُنْظَرُونَ‌ (29)

بگو: «روز پیروزی، ایمان آوردن، سودی به حال کافران نخواهد داشت؛ و به آنها هیچ مهلت داده نمی‌شود!»

فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ‌ (30)

حال که چنین است، از آنها روی بگردان و منتظر باش؛ آنها نیز منتظرند! (تو منتظر رحمت خدا و آنها هم منتظر عذاب او!)