سوره روم: بحث از ایمان به روز قیامت

محور سوره: آیات 1-5 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

مقدمه سوره بقره به خصوص آیات: «وَبِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ* أُولئِکَ عَلى هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»

سوره آل عمران که تفصیل دهنده مقدمه سوره بقره است، با «الم» شروع می شود و چهار سوره ابتدایی این مجموعه نیز همگی با «الم» شروع می شوند. سوره روم دومین سوره از این چهار سوره است. بنابراین محور این چهار سوره، از مقدمه سوره بقره است. و بیان شد که هر سوره ای از مجموعه این چهار سوره، به نوعی مقدمه سوره بقره را تفصیل می دهد که هر یک دیگری را تکمیل می کند. و همچنین بیان شد که سوره عنکبوت در موضوع ایمان به غیب و آثار آن و موضوع ایمان به کتاب (قرآن) تفصیل داده شده و در موضوع ایمان به روز قیامت تفصیل داده نشده. در این سوره مشاهده می شود که سیاق اصلی سوره روم بحث روز آخرت است به این صورت که:

        یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ (روم:7)

        وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ (روم: 12)

        وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یَوْمَئِذٍ یَتَفَرَّقُونَ(روم: 14)

        وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَةٍ کَذلِکَ کانُوا یُؤْفَکُونَ(روم: 55)

همچنین سوره درباره خداوند عزوجل بحث می کند و در این سیاق به آخرت تذکر می دهد:

        اللَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (روم:11)

        وَهُوَ الَّذِی یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى فِی السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (روم: 27)

        اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ مِنْ شَیْءٍ سُبْحانَهُ وَتَعالى عَمَّا یُشْرِکُونَ (روم: 40)

        فَانْظُرْ إِلى آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ ذلِکَ لَمُحْیِ الْمَوْتى وَهُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (روم: 50)

اکنون ذکر این ملاحظه خالی از لطف نیست که بیان شود آیاتی که در سوره بقره متقین را وصف می کرد، در این قالب بیان شده بود: «وَبِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ» همچنین آخرین آیه سوره روم می فرماید: «وَلا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لایُوقِنُونَ»

همچنین در آخرین آیه سوره یونس مشاهده می شود: «وَاتَّبِعْ ما یُوحى إِلَیْکَ وَاصْبِرْ حَتَّى یَحْکُمَ اللَّهُ وَهُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ» و آخرین آیه سوره روم به این صورت است: «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ» (نکته: محور سوره یونس هم از مقدمه سوره بقره بود)

پس این سوره، سوره عنکبوت را کامل می کند و مقدمه سوره بقره را به شکل اخص و به صورتی که سوره عنکبوت آنرا تفصیل نداده بود، تفصیل می دهد.

...............

یکی از عجائب قرآن، مطالبی است که در ابتدای سوره روم بیان شده، این مطالب شامل وعده ای است که برای نصرت و یاری روم در مقابل ایران داده می شود و این وعده ای است که در فاصله کمی از نزول سوره، تحقق یافت. در این وعده و تحقق آن، دلیلی است بر وقوع روز قیامت و اینکه وعده هایی که خداوند درباره قیامت می دهد، تحقق می یابد.

سپس در ادامه سیاق سوره دلایلی بر روز آخرت آورده می شود. به این ترتیب در ابتدای سوره مشاهده می شود: «وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ* یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْغافِلُونَ» (روم: 6) و سوره با این قول خاتمه می یابد: «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ» و هر کس که این مطلب را متوجه شود، سیاق اصلی این سوره را دریافته است.

این سوره از یک مقدمه و چهار مقطع تشکیل شده که هر یک از مقاطع با لفظ جلاله «الله» شروع می شود و خود مقدمه دارای دو مجموعه است که در ادامه بیان خواهد شد.

مقدمه: 1-10: مقدمه ای درباره موضوع ایمان به آخرت

مجموعه اول: 1-7: همه وعده های خدا تحقق یافتنی است

این آیات مدخل سوره هستند و یکی از پیش گویی های قرآن کریم و تحقق وعده های قرآن را بیان می کند. خداوند بیان می کند که همه وعده های او تحقق یافتنی است و یکی از این وعده ها، وعده قیام الساعه (قیامت) است.مشاهده می شود که پس از این، مطالبی بیان می شود که انسان را به فکر وا می دارد تا به یقین به آخرت برسد.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

الم‌ (1)

الم‌

غُلِبَتِ الرُّومُ‌ (2)

رومیان مغلوب شدند!

فِی أَدْنَى الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ‌ (3)

(و این شکست) در سرزمین نزدیکی رخ داد؛ امّا آنان پس از (این) مغلوبیّت بزودی غلبه خواهند کرد...

فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ‌ (4)

در چند سال همه کارها از آن خداست؛ چه قبل و چه بعد (از این شکست و پیروزی)؛ و در آن روز، مؤمنان (بخاطر پیروزی دیگری) خوشحال خواهند شد...

بِنَصْرِ اللَّهِ یَنْصُرُ مَنْ یَشَاءُ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ‌ (5)

به سبب یاری خداوند؛ و او هر کس را بخواهد یاری می‌دهد؛ و او صاحب قدرت و رحیم است!

وَعْدَ اللَّهِ لاَ یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ‌ (6)

این وعده‌ای است که خدا کرده؛ و خداوند هرگز از وعده‌اش تخلّف نمی‌کند؛ ولی بیشتر مردم نمی‌دانند!

یَعْلَمُونَ ظَاهِراً مِنَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ‌ (7)

آنها فقط ظاهری از زندگی دنیا را می‌دانند، و از آخرت (و پایان کار) غافلند!

مجموعه دوم: 8-10: ذکر مطالبی برای تفکر انسان و یقین به آخرت

پس از اینکه در مجموعه قبل بیان شد که همه وعده های خداوند تحقق یافتنی است و در انتهای آن هم بیانی از آخرت شد، در این مجموعه مطالبی بیان می شود که انسان را به فکر کردن وا می دارد تا در نهایت به یقین در باره آخرت برسد.

در حقیقت این مجموعه تعلیقی است که بر آیه آخر مجموعه قبل زده می شود.

أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَکَافِرُونَ‌ (8)

آیا آنان با خود نیندیشیدند که خداوند، آسمانها و زمین و آنچه را میان آن دو است جز بحق و برای زمان معیّنی نیافریده است؟! ولی بسیاری از مردم (رستاخیز و) لقای پروردگارشان را منکرند!

أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثَارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوهَا أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لٰکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ‌ (9)

آیا در زمین گردش نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که قبل از آنان بودند چگونه بود؟! آنها نیرومندتر از اینان بودند، و زمین را (برای زراعت و آبادی) بیش از اینان دگرگون ساختند و آباد کردند، و پیامبرانشان با دلایل روشن به سراغشان آمدند (امّا آنها انکار کردند و کیفر خود را دیدند)؛ خداوند هرگز به آنان ستم نکرد، آنها به خودشان ستم می‌کردند!

ثُمَّ کَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوءَى أَنْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَ کَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِءُونَ‌ (10)

سپس سرانجام کسانی که اعمال بد مرتکب شدند به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کردند و آن را به مسخره گرفتند!

مقطع اول: 11-39: اقامه حجت علیه شرک و صدور اوامر

مجموعه اول: 11-19: بیان حال کافرین و مومنین در قیامت

این مجموعه با دلیل آوردن بر روز قیامت شروع شده و با همین موضوع خاتمه می یابد: با آیه «اللَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» شروع شده و با آیه: «خْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَیُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَمَوْتِها وَکَذلِکَ تُخْرَجُونَ» به پایان رسیده و در اثنای این دو بیان، حال کافرین و مومنین را در روز قیامت بیان کرده و استحقاق خداوند به تسبیح و تقدیس و حمد را متذکر شده است.

اللَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ‌ (11)

خداوند آفرینش را آغاز می‌کند، سپس آن را بازمی‌گرداند، سپس شما را بسوی او باز می‌گردانند!

وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ‌ (12)

آن روز که قیامت برپا می‌شود، مجرمان در نومیدی و غم و اندوه فرو می‌روند!

وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ مِنْ شُرَکَائِهِمْ شُفَعَاءُ وَ کَانُوا بِشُرَکَائِهِمْ کَافِرِینَ‌ (13)

و برای آنان شفیعانی از معبودانشان نخواهد بود، و نسبت به معبودهایی که آنها را همتای خدا قرار داده بودند کافر می‌شوند!

وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یَوْمَئِذٍ یَتَفَرَّقُونَ‌ (14)

آن روز که قیامت برپا می‌گردد، (مردم) از هم جدا می‌شوند؛

فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ فِی رَوْضَةٍ یُحْبَرُونَ‌ (15)

امّا آنان که ایمان آورده و اعمال صالح انجام دادند، در باغی از بهشت شاد و مسرور خواهند بود.

وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَ لِقَاءِ الْآخِرَةِ فَأُولٰئِکَ فِی الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ‌ (16)

و امّا آنان که به آیات ما و لقای آخرت کافر شدند، در عذاب الهی احضار می‌شوند.

فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَ حِینَ تُصْبِحُونَ‌ (17)

منزّه است خداوند به هنگامی که شام می‌کنید و صبح می‌کنید؛

وَ لَهُ الْحَمْدُ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ عَشِیّاً وَ حِینَ تُظْهِرُونَ‌ (18)

و حمد و ستایش مخصوص اوست در آسمان و زمین، و به هنگام عصر و هنگامی که ظهر می‌کنید.

یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ یُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ کَذٰلِکَ تُخْرَجُونَ‌ (19)

او زنده را از مرده بیرون می‌آورد، و مرده را از زنده، و زمین را پس از مردنش حیات می‌بخشد، و به همین گونه روز قیامت (از گورها) بیرون آورده می‌شوید!

مجموعه دوم: 20-27: بیان بعضی آیات الهی که دلیلی بر خداوند هستند

از آنجا که ایمان به روز آخرت فرع ایمان به خداوند است و از آنجا که دلیل آوردن بر وجود خداوند و اسما و صفاتش و شناخت خداوند اصل اساسی دلیل آوردن بر روز قیامت است، پس این مجموعه بعضی از آیات الهی که بر او دلالت می کنند را بیان کرده تا ایمان به روز قیامت تعمیق پیدا کند.

در این مجموعه مشاهده شد که موضوع روز قیامت مرتبط به موضوع معرفت خداوند است و خلل و نقصی در تصورات انسان درباره روز قیامت ایجاد نمی شود مگر به سبب خلل و نقصی در معرفت و شناخت الهی. و بزرگترین خلل در معرفت خدا، شرک است.

وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ‌ (20)

از نشانه‌های او این است که شما را از خاک آفرید، سپس بناگاه انسانهایی شدید و در روی زمین گسترش یافتید!

وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ‌ (21)

و از نشانه‌های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد؛ در این نشانه‌هایی است برای گروهی که تفکّر می‌کنند!

وَ مِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلاَفُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوَانِکُمْ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَاتٍ لِلْعَالِمِینَ‌ (22)

و از آیات او آفرینش آسمانها و زمین، و تفاوت زبانها و رنگهای شماست؛ در این نشانه‌هایی است برای عالمان!

وَ مِنْ آیَاتِهِ مَنَامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ ابْتِغَاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ‌ (23)

و از نشانه‌های او خواب شما در شب و روز است و تلاش و کوششتان برای بهره‌گیری از فضل پروردگار (و تأمین معاش)؛ در این امور نشانه‌هایی است برای آنان که گوش شنوا دارند!

وَ مِنْ آیَاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَیُحْیِی بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ‌ (24)

و از آیات او این است که برق و رعد را به شما نشان می‌دهد که هم مایه ترس و هم امید است (ترس از صاعقه، و امید به نزول باران)، و از آسمان آبی فرو می‌فرستد که زمین را بعد از مردنش بوسیله آن زنده می‌کند؛ در این نشانه‌هایی است برای جمعیّتی که می‌اندیشند!

وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذَا دَعَاکُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذَا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ‌ (25)

و از آیات او این است که آسمان و زمین به فرمان او برپاست؛ سپس هنگامی که شما را (در قیامت) از زمین فراخواند، ناگهان همه خارج می‌شوید (و در صحنه محشر حضور می‌یابید)!

وَ لَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ کُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ‌ (26)

و از آن اوست تمام کسانی که در آسمانها و زمین‌اند و همگی در برابر او خاضع و مطیع‌اند!

وَ هُوَ الَّذِی یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ‌ (27)

او کسی است که آفرینش را آغاز می‌کند، سپس آن را بازمی‌گرداند، و این کار برای او آسانتر می‌باشد؛ و برای اوست توصیف برتر در آسمانها و زمین؛ و اوست توانمند و حکیم!

مجموعه سوم: 28-32: توجیهاتی برای وجوب روی آوردن به سوی آیین پاک اسلام

مشاهده شد که سیاق ادامه پیدا کرد تا اینکه بعد از اینکه خداوند شناسانده شد و دلایلی بر حقانیت روز قیامت آمد، بر علیه شرک حجت هایی اقامه شد. سپس در این مجموعه توجیهاتی برای وجوب روی آوردن به سوی آیین پاک اسلام «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً» آورده می شود.

ایمان به کتاب و ایمان به آخرت زیرمجموعه های ایمان به غیب هستند و در حقیقت رأس ایمان به غیب، ایمان به خدا و روز آخرت است. و سیاق سوره روم حقیقت ایمان به خداوند و روز آخرت را عمیق و عمیق تر می کند تا اینکه به امر به «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً» و امر به نماز می رسد. در این مجموعه امر به انفاق نیز وجود دارد و از این باب به مقدمه سوره بقره که می فرماید: «الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ»ارتباط دارد.

ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلاً مِنْ أَنْفُسِکُمْ هَلْ لَکُمْ مِنْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ مِنْ شُرَکَاءَ فِی مَا رَزَقْنَاکُمْ فَأَنْتُمْ فِیهِ سَوَاءٌ تَخَافُونَهُمْ کَخِیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ کَذٰلِکَ نُفَصِّلُ الْآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ‌ (28)

خداوند مثالی از خودتان، برای شما زده است: آیا (اگر مملوک و برده‌ای داشته باشید)، این برده‌های شما هرگز در روزیهایی که به شما داده‌ایم شریک شما می‌باشند؛ آنچنان که هر دو مساوی بوده و از تصرّف مستقل و بدون اجازه آنان بیم داشته باشید، آن گونه که در مورد شرکای آزاد خود بیم دارید؟! اینچنین آیات خود را برای کسانی که تعقّل می‌کنند شرح می‌دهیم.

بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَهْوَاءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ مَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ‌ (29)

ولی ظالمان بدون علم و آگاهی، از هوی و هوسهای خود پیروی کردند! پس چه کسی می‌تواند آنان را که خدا گمراه کرده است هدایت کند؟! و برای آنها هیچ یاوری نخواهد بود!

فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لاَ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذٰلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ‌ (30)

پس روی خود را متوجّه آیین خالص پروردگار کن! این فطرتی است که خداوند، انسانها را بر آن آفریده؛ دگرگونی در آفرینش الهی نیست؛ این است آیین استوار؛ ولی اکثر مردم نمی‌دانند!

مُنِیبِینَ إِلَیْهِ وَ اتَّقُوهُ وَ أَقِیمُوا الصَّلاَةَ وَ لاَ تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکِینَ‌ (31)

این باید در حالی باشد که شما بسوی او بازگشت می‌کنید و از (مخالفت فرمان) او بپرهیزید، نماز را برپا دارید و از مشرکان نباشید...

مِنَ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کَانُوا شِیَعاً کُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ‌ (32)

از کسانی که دین خود را پراکنده ساختند و به دسته‌ها و گروه‌ها تقسیم شدند! و (عجب اینکه) هر گروهی به آنچه نزد آنهاست (دلبسته و) خوشحالند!

مجموعه چهارم: 33-39: اقامه حجت در راستای توحید و امر به انفاق

در ابتدای این مجموعه حجت هایی مبنی بر توحید بر علیه مشرکین اقامه می شود تا اینکه سیاق به امر به انفاق می رسد (آیه38). در این مجموعه آیه: «أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَیَقْدِرُ (37)» همانند پلی است که بحث توحید را به بحث انفاق مرتبط می کند.

آیه 38 از جهت ارتباط و تشابهاتی که با مقدمه سوره بقره دارد بیشتر توضیح داده می شود.

در مقدمه سوره بقره آمده:

        الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ

        وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَبِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ

        أُولئِکَ عَلى هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

همانطور که مشاهده شد، سیاق سوره روم در قضیه ایمان به خدا و روز قیامت تفصیل داده شده سپس به نماز امر کرده و در ادامه قضیه توحید را تفصیل داده است و در این آیه (پس از اینکه پیش از آن علت امر به انفاق را بیان کرد) امر به انفاق کرده و این آیه با قول: «وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» خاتمه یافته و این همان جمله ای است که آیات اولی از مقدمه سوره بقره هم با آن به پایان رسیده بود.

در آیه 39 وضع دو طرف مقابل هم را نشان می دهد: ربا و انفاق در نزد خدا. ربا مظهر بخل است و انفاق مظهر طهارت نفس و کرامت نفس و...

وَ إِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذَا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ‌ (33)

هنگامی که رنج و زیانی به مردم برسد، پروردگار خود را می‌خوانند و توبه‌کنان بسوی او بازمی‌گردند؛ امّا همین که رحمتی از خودش به آنان بچشاند، بناگاه گروهی از آنان نسبت به پروردگارشان مشرک می‌شوند.

لِیَکْفُرُوا بِمَا آتَیْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ‌ (34)

(بگذار) نعمتهایی را که ما به آنها داده‌ایم کفران کنند! و (از نعمتهای زودگذر دنیا هر چه می‌توانید) بهره گیرید؛ امّا بزودی خواهید دانست (که نتیجه کفران و کامجوییهای بی حساب شما چه بوده است)!

أَمْ أَنْزَلْنَا عَلَیْهِمْ سُلْطَاناً فَهُوَ یَتَکَلَّمُ بِمَا کَانُوا بِهِ یُشْرِکُونَ‌ (35)

آیا ما دلیل محکمی بر آنان فرستادیم که از شرکشان سخن می‌گوید (و آن را موجّه می‌شمارد)؟!

وَ إِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذَا هُمْ یَقْنَطُونَ‌ (36)

و هنگامی که رحمتی به مردم بچشانیم، از آن خوشحال می‌شوند؛ و هرگاه رنج و مصیبتی بخاطر اعمالی که انجام داده‌اند به آنان رسد، ناگهان مأیوس می‌شوند!

أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ‌ (37)

آیا ندیدند که خداوند روزی را برای هر کس بخواهد گسترده یا تنگ می‌سازد؟! در این نشانه‌هایی است برای گروهی که ایمان می‌آورند.

فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ ذٰلِکَ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (38)

پس حقّ نزدیکان و مسکینان و در راه‌ماندگان را ادا کن! این برای آنها که رضای خدا را می‌طلبند بهتر است، و چنین کسانی رستگارانند.

وَ مَا آتَیْتُمْ مِنْ رِبًا لِیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلاَ یَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَ مَا آتَیْتُمْ مِنْ زَکَاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ‌ (39)

آنچه بعنوان ربا می‌پردازید تا در اموال مردم فزونی یابد، نزد خدا فزونی نخواهد یافت؛ و آنچه را بعنوان زکات می‌پردازید و تنها رضای خدا را می‌طلبید (مایه برکت است؛ و) کسانی که چنین می‌کنند دارای پاداش مضاعفند.

مقطع دوم: 40-47: اقامه حجت بر آمدن روز قیامت

40-45: در مقطع سابق بر علیه شرک حجت هایی اقامه شده و اوامری نیز صادر شد. در این آیات نیز حجت هایی بر علیه شرک اقامه شده و آثار زیان بارش در حیات بشری برای عامه و خواص تذکر داده شده و سپس اوامری صادر شده. ملاحظه می شود که امر: «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً» در هر دو مقطع تکرار شده اما همانطور که پیش از این بیان شده، ورود هر امر در هر مقطعی، تابع سیاق آن مقطع است. پس امر اول صادر شده بود برای اینکه این وضع مناسب فطرت بشر است. و در امر دوم در این مقطع برای آمادگی برای روز قیامت این امر صادر شده. پس به این ترتیب، هم روی آوردن به سوی آیین پاک اسلام اقتضای توحید است و هم اقتضای روز قیامت.

46: همانطور که در مقطع اول مشاهده شد، آیات مجموعه دوم با آیه: «وَمِنْ آیاتِهِ» شروع شد و در این مقطع فقط این آیه (آیه46) با این جمله شروع می شود. پس همانطور که بیان شد، هر دو مقطع در سیاقشان بر قدرت و آیات خداوند دلالت دارند. این بیان، دلیلی است بر وجود خداوند عزوجل و بر کمال قدرت او در سیاق بحث از خدا و روز آخرت. این

47: در مقدمه سوره روم آمده: «وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ وَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ» و در این آیه بیان شده: «وَکانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ» پس بحث درباره نصر، بخشی از سیاق سوره است.

به طور کلی مقطع دوم تفصیل جدیدی از قول خداوند: «الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ» بیان کرده. این تفصیل در شناساندن خداوند و دلیل آوردن بر وجود او و بیان وجوب روی آوردن به دین حنیف و در آثار ایمان و بیان نعمتهایی که خداوند برای مومنین صالح آماده کرده است. «لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ»

اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکَائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذٰلِکُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ‌ (40)

خداوند همان کسی است که شما را آفرید، سپس روزی داد، بعد می‌میراند، سپس زنده می‌کند؛ آیا هیچ یک از همتایانی که برای خدا قرار داده‌اید چیزی از این کارها را می‌توانند انجام دهند؟! او منزّه و برتر است از آنچه همتای او قرار می‌دهند.

ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ‌ (41)

فساد، در خشکی و دریا بخاطر کارهایی که مردم انجام داده‌اند آشکار شده است؛ خدا می‌خواهد نتیجه بعضی از اعمالشان را به آنان بچشاند، شاید (بسوی حق) بازگردند!

قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلُ کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکِینَ‌ (42)

بگو: «در زمین سیر کنید و بنگرید عاقبت کسانی که قبل از شما بودند چگونه بود؟ بیشتر آنها مشرک بودند!

فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لاَ مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ‌ (43)

روی خود را بسوی آیین مستقیم و پایدار بدار، پیش از آنکه روزی فرا رسد که هیچ کس نمی‌تواند آن را از خدا بازگرداند؛ در آن روز مردم به گروه‌هایی تقسیم می‌شوند:

مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَ مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ‌ (44)

هر کس کافر شود، کفرش بر زیان خود اوست؛ و آنها که کار شایسته انجام دهند، به سود خودشان آماده می‌سازند.

لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْکَافِرِینَ‌ (45)

این برای آن است که خداوند کسانی را که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‌اند، از فضلش پاداش دهد؛ او کافران را دوست نمی‌دارد!

وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرِّیَاحَ مُبَشِّرَاتٍ وَ لِیُذِیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‌ (46)

و از آیات (عظمت) خدا این است که بادها را بعنوان بشارتگرانی می‌فرستد تا شما را از رحمتش بچشاند (و سیراب کند) و کشتیها بفرمانش حرکت کنند و از فضل او بهره گیرید؛ شاید شکرگزاری کنید.

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ رُسُلاً إِلَى قَوْمِهِمْ فَجَاءُوهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَ کَانَ حَقّاً عَلَیْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ‌ (47)

و پیش از تو پیامبرانی را بسوی قومشان فرستادیم؛ آنها با دلایل روشن به سراغ قوم خود رفتند، ولی (هنگامی که اندرزها سودی نداد) از مجرمان انتقام گرفتیم (و مؤمنان را یاری کردیم)؛ و یاری مؤمنان، همواره حقّی است بر عهده ما!

مقطع سوم: 48-53: دلیل بر وجود خداوند برای تذکر به روز قیامت

1. آیه اول این مقطع، با آیه 46 از مقطع قبل (آیه قبل از آخر مقطع قبل) تشابه معنایی دارد. معنای هر دو آیه یکی است، اما با توجه به اینکه سیاق تغییر کرده، می توان گفت: سیاق معنا در این مقطع دلیل آوردن بر وجود خداوند و تذکر به روز قیامت است.

همچنین هر دو آیه (هم آیه 46 و هم آیه 47) معنای آیه 47 که بین این دو آیه قرار دارد را روشن تر می کنند. و از این مقایسه می توان فهمید که نصر خداوند بعد از احتباس و گرفتاری مومنین بر آنها نازل می شود، همانگونه که باران بعد از احتباس و گرفتگی هوا و بادهای بشارت دهنده نازل می شود. محتوای این آیات شبیه محتوای آیه: «حَتَّى یَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ (البقرة: 214)» است.

2. همانگونه که خداوند در مقاطع اول و دوم بر آمدن روز قیامت حجت هایی را اقامه می کند، در این مقطع هم حجت هایی برای آن اقامه می شود. و بعد از آن سیاق به طبیعت کافر یهود منتقل می شود و بیان می کند که حجت آوردن برای آنها فایده ای ندارد.

اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَاباً فَیَبْسُطُهُ فِی السَّمَاءِ کَیْفَ یَشَاءُ وَ یَجْعَلُهُ کِسَفاً فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلاَلِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ‌ (48)

خداوند همان کسی است که بادها را می‌فرستد تا ابرهایی را به حرکت در آورند، سپس آنها را در پهنه آسمان آن گونه که بخواهد می‌گستراند و متراکم می‌سازد؛ در این هنگام دانه‌های باران را می‌بینی که از لا به لای آن خارج می‌شود، هنگامی که این (باران حیاتبخش) را به هر کس از بندگانش که بخواهد می‌رساند، ناگهان خوشحال می‌شوند...

وَ إِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِینَ‌ (49)

و قطعاً پیش از آنکه بر آنان نازل شود مایوس بودند!

فَانْظُرْ إِلَى آثَارِ رَحْمَةِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ ذٰلِکَ لَمُحْیِی الْمَوْتَى وَ هُوَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (50)

به آثار رحمت الهی بنگر که چگونه زمین را بعد از مردنش زنده می‌کند؛ چنین کسی (که زمین مرده را زنده کرد) زنده‌کننده مردگان (در قیامت) است؛ و او بر همه چیز تواناست!

وَ لَئِنْ أَرْسَلْنَا رِیحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرّاً لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُونَ‌ (51)

و اگر ما بادی بفرستیم (داغ و سوزان)، و بر اثر آن زراعت و باغ خود را زرد و پژمرده ببینند، (مأیوس شده و) پس از آن راه کفران پیش می‌گیرند!

فَإِنَّکَ لاَ تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَ لاَ تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ‌ (52)

تو نمی‌توانی صدای خود را به گوش مردگان برسانی، و نه سخنت را به گوش کران هنگامی که روی برگردانند و دور شوند!

وَ مَا أَنْتَ بِهَادِی الْعُمْیِ عَنْ ضَلاَلَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلاَّ مَنْ یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ‌ (53)

و (نیز) نمی‌توانی نابینایان را از گمراهیشان هدایت کنی؛ تو تنها سخنت را به گوش کسانی می‌رسانی که ایمان به آیات ما می‌آورند و در برابر حق تسلیمند!

مقطع چهارم: 54-60: تفصیل دیگری از ایمان به غیب

مشاهده می شود که این مقطع در سیاق و نسق سه مقطع قبل جاری است حال این جریان داشتن، یا در ابتدایش است، یا در مضمونش یا در... و این مقطع مقاطع قبلی سوره را روشن می کند و به محور سوره ارتباط دارد.

مضمون این مقطع نوعی از تفصیل قضایای ایمان به غیب است پس به همین دلیل در این مقطع بحث هایی درباره خدا، روز آخرت، قرآن، رسول ص، و ملائکه وجود دارد.

اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً وَ شَیْبَةً یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَ هُوَ الْعَلِیمُ الْقَدِیرُ (54)

خدا همان کسی است که شما را آفرید در حالی که ضعیف بودید؛ سپس بعد از ناتوانی، قوّت بخشید و باز بعد از قوّت، ضعف و پیری قرار داد؛ او هر چه بخواهد می‌آفریند، و دانا و تواناست.

وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَةٍ کَذٰلِکَ کَانُوا یُؤْفَکُونَ‌ (55)

و روزی که قیامت برپا شود، مجرمان سوگند یاد می‌کنند که جز ساعتی (در عالم برزخ) درنگ نکردند! اینچنین از درک حقیقت بازگردانده می‌شوند.

وَ قَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتَابِ اللَّهِ إِلَى یَوْمِ الْبَعْثِ فَهٰذَا یَوْمُ الْبَعْثِ وَ لٰکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ‌ (56)

ولی کسانی که علم و ایمان به آنان داده شده می‌گویند: «شما بفرمان خدا تا روز قیامت (در عالم برزخ) درنگ کردید، و اکنون روز رستاخیز است، امّا شما نمی‌دانستید!»

فَیَوْمَئِذٍ لاَ یَنْفَعُ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَ لاَ هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ‌ (57)

آن روز عذرخواهی ظالمان سودی به حالشان ندارد، و توبه آنان پذیرفته نمی‌شود.

وَ لَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِی هٰذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَ لَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآیَةٍ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ مُبْطِلُونَ‌ (58)

ما برای مردم در این قرآن از هر گونه مثال و مطلبی بیان کردیم؛ و اگر آیه‌ای برای آنان بیاوری، کافران می‌گویند: «شما اهل باطلید (و اینها سحر و جادو است)!»

کَذٰلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ‌ (59)

این گونه خداوند بر دلهای آنان که آگاهی ندارند مهر می‌نهد!

فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لاَ یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لاَ یُوقِنُونَ‌ (60)

اکنون که چنین است صبر پیشه کن که وعده خدا حق است؛ و هرگز کسانی که ایمان ندارند تو را خشمگین نسازند (و از راه خود منحرف نکنند)!

بیان پایانی درباره سوره روم

همانطور که بیان شده چهار سوره روم، عنکبوت، لقمان و سجده همگی با الم شروع می شوند و در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده اند.

همانطور که مشاهده می شود، سوره روم از یک مقدمه و چهار مقطع تشکیل شده و همگی آنها در موضوع ایمان به خدا و روز قیامت و آنچه که این دو اقتضا می کند تفصیل داده شده اند. اما موضوع اصلی این سوره، موضوع روز آخرت است و همچنین در این سوره ارتباط موضوع ایمان به روز قیامت با موضوع ایمان به خدا نیز مشاهده شد جایی که بحث از روز قیامت در سیاق بحث عز خداوند عزوجل ارائه شده است.

معانی که مقدمه سوره بقره ارائه می کند، معانی متداخلی است، یعنی بعضی از این موضوعات با بعضی دیگر همپوشانی و تداخل و ارتباط دارد. به این ترتیب مشاهده می شود که این چهار سوره (عنکبوت، لقمان، روم، سجده)همگی محور اصلی شان در این مقدمه (سوره بقره) قرار دارد و گاها به بعضی موضوعات دیگری که به مقدمه مرتبط می شود هم اشاره می کنند.

موضوع سوره عنکبوت اثر ایمان به غیب و به کتاب بود، موضوع سوره روم ایمان به روز قیامت بود و مشاهده خواهد شد که سوره لقمان یک موضوع از مقدمه را تفصیل می دهد و سوره سجده هم موضوع دیگری از همین مقدمه را تفصیل خواهد داد. همه اینها، موضوعاتی است سوره احزاب (پس از این چهار سوره) قرار است تفصیل دهد.