سوره حجرات: بیان ادب سِیر جماعت مسلمین به سمت هدف- قانون اساسیِ مومنینِ مجاهد

محور سوره: 217-218 سوره بقره

یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ إِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لاَ یَزَالُونَ یُقَاتِلُونَکُمْ حَتَّى یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کَافِرٌ فَأُولٰئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ‌ (217)

از تو، در باره جنگ کردن در ماه حرام، سؤال می‌کنند؛ بگو: «جنگ در آن، (گناهی) بزرگ است؛ ولی جلوگیری از راه خدا (و گرایش مردم به آیین حق) و کفر ورزیدن نسبت به او و هتک احترام مسجد الحرام، و اخراج ساکنان آن، نزد خداوند مهمتر از آن است؛ و ایجاد فتنه، (و محیط نامساعد، که مردم را به کفر، تشویق و از ایمان بازمی‌دارد) حتّی از قتل بالاتر است. و مشرکان، پیوسته با شما می‌جنگند، تا اگر بتوانند شما را از آیینتان برگردانند؛ ولی کسی که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک (گذشته) او، در دنیا و آخرت، برباد می‌رود؛ و آنان اهل دوزخند؛ و همیشه در آن خواهند بود.

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولٰئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ‌ (218)

کسانی که ایمان آورده و کسانی که هجرت کرده و در راه خدا جهاد نموده‌اند، آنها امید به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است.

مقطع دوم سوره فتح (سوره قبلی) با عنوان «مشخص کردن ماموریت رسول الله ص و واجبات کسانی که این رسول به سوی آنها فرستاده شده» پیش از این بیان شد. آن مقطع با آیه: «إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِیراً*لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُعَزِّرُوهُ وَتُوَقِّرُوهُ وَتُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلًا (الفتح: 8)» شروع شد و سوره فتح در فقره دومش گذری بر واجبات کسانی که این رسول به سوی آنها فرستاده شده داشت.

این سوره (سوره حجرات) آن بیان را کامل می کند. به بیان دیگر سوره حجرات تکمله سوره فتح در بیان واجبات کسانی است که این رسول ص به سوی آنها فرستاده شده. به این ترتیب سوره فتح با بیان «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِوَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ .... (فتح: 29)» به پایان رسید و سوره حجرات برای تذکر ادب در رابطه بین مومنین و رسول الله ص و بین مومنین با یکدیگر آمده.

به طور کلی سوره حجرات روش اجرایی معانی که در سوره فتح بیان شده بود را نشان می دهد. به عنوان مثال در انتهای سوره فتح بیان شده بود: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ» و در این سوره طریق تحقیق این امر را با نهی مومنین از غیبت و تجسس و... بیان می شود. یا در سوره فتح بحث از داستان حدیبیه است و اعتراضاتی که به رسول الله ص شد (هر چند این اعتراضات خاموش بود) و این سوره  با آیه:«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ ...» شروع می شود. و...

.............

سوره جاثیه (سوره ابتدایی این مجموعه) معنی هدایت به کتاب الهی را تعمیق بخشید و سوره احقاف معنی توحید را تعمیق بخشید و سوره قتال (محمد) بیان کرد که اصل قتال بین صف مومنین و کافرین است و سوره فتح بیان کرد که معرکه و جبهه مسلمین پیروز است و سوره حجرات ادب سیر جماعت مسلمین به سمت هدف را بیان می کند.

.................

از آنجا که سوره حجرات و سره فتح در یک مجموعه قرار دارند، پس محور سوره حجرات از سوره بقره، باید بعد از محور سوره فتح باشد یا محور هر دو سوره یکی باشد. با تامل در سوره حجرات و سوره برائت (توبه)متوجه می شویم که بین این دو سوره رابطه وجود دارد.

        سوره توبه با آیه: «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ (توبه: 128)» به پایان می رسد. در سوره حجرات هم مشاهده می شود: «وَاعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍمِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ»

        در سوره توبه بیان می شود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» (توبه: 119) و در سوره حجرات در تفسیر صادقین بیان می شود: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَجاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْوَأَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ»

        در سوره توبه داریم: «الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَنِفاقاً ...» (توبه:97) و در سوره حجرات: «قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا ....»

پیش از این بیان شد که سوره انفال و توبه در حکم یک سوره هستند که یک محور واحد دارند.

        سوره انفال با آیه: «یَسْئَلُونَکَ .. فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ» شروع می شود. در سوره حجرات هم بیان شده: «وَإِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّى تَفِیءَ إِلىأَمْرِ اللَّهِ»

این ارتباطات بین سوره حجرات و سوره های انفال و توبه نشان می دهد که محور سوره حجرات همان محور سوره های انفال و توبه است. پس محور سوره حجرات این سه آیه است:

«کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَعَسى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ* یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ قُلْ قِتالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرامِوَإِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتَّى یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا وَمَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَهُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ وَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَإِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هاجَرُوا وَجاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» (بقره: 216 - 218).

این آیات پس از آیات محور سوره فتح بیان شده و بین این آیات و سوره حجرات ارتباطاتی وجود دارد:

        در سوره حجرات بیان شده: «أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَأَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ» و در این آیات بیان شده: «فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ»

        در این آیات بیان شده: «أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» که این آیه با آیه «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» ارتباط دارد.

        این آیات با دو اسم «غَفُورٌ رَحِیمٌ» ختم شده و در سوره حجرات این دو اسم زیاد تکرار شده.

پس از اینکه مطمئن شدیم که محور سوره حجرات سه آیه ای است که بیان شد، می توان فهمید که سوره حجرات آداب و سلوک و اخلاقیات صف مجاهدین و چشم انداز قتال انسانی اش را بیان می کند.

از آنجا که آیات محور سوره در سوره بقره در سیاق آیه: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَلا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ» بیان شده، پس سوره حجرات معانی از اسلام را بیان می کند که واجب است در آنها وارد شد و طریقی از شیطان را معرفی می کند که مسلمان نباید به آنها نزدیک شود. و این قانون اساسی مجاهدین و پس از آن قانون اساسی مسلمانان حقیقی است.

..............

این سوره از یک مقطع که زیر مجموعه هایی دارد تشکیل شده.

فقره اول: 1: یکی از آداب ارتباط با رسول الله ص

همانطور که بیان شد محور سوره حجرات آیه ای است که در آن فریضه قتال بیان شده و دو آیه پس از آن. بنابراین از آداب جبهه، التزام به کتاب و سنت و تقوی است.

همانطور که بیان شد آیه محور سوره در سیاق آیه امر به دخول فی الاسلام کله و عدم تبعیت از گامهای شیطان بیان شده. اثر این سیاق در این سوره هویدا است. پس از اولین مظاهر اسلام، تسلیم خدا و رسولش ص شدن و سیر در سایه کتاب و سنت ایشان است و از اولین مظاهر تبعیت از گام های شیطان تبعیت از هوی در معصیت خدا و رسولش ص است.

همانطور که بیان شد محور سوره با آیه: «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَعَسى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» (بقره:216) شروع می شود و این نشان می دهد که چیزهایی وجود دارد که انسان نسبت به آنها اکراه دارد ولی خیر انسان در آن است و به این دلیل خداوند به آنها امر می کند و همچنین چیزهایی وجود دارد که انسان آنها را دوست دارد ولی شر انسان در آن است و به این ترتیب خداوند انسان را از آنها نهی می کند. پس انسان باید به امر و نهی متلزم باشد و تسلیم باشد.

این سوره با آیه لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ شروع می شود و این بیان بعد از سوره فتح که درباره صلح حدیبیه بحث می کرد و حکمتی که در آن نهفته بود و مخفی شده بود، مشخص می کند که مومن باید همیشه تحت فرمان رسول الله ص باشد.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ‌ (1)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! چیزی را بر خدا و رسولش مقدّم نشمرید (و پیشی مگیرید)، و تقوای الهی پیشه کنید که خداوند شنوا و داناست!

فقره دوم: 2-5: یکی دیگر از آداب ارتباط با رسول الله ص

در فقره قبل یکی از آداب ارتباط با رسول الله ص ذکر شد. در این فقره یکی دیگر از آداب ارتباط با ایشان ذکر می شود.

در سوره فتح بیان شد: «إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِیراً لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُعَزِّرُوهُ وَتُوَقِّرُوهُ ...» در این فقره کیفیت توقیر (گرامی داشتن) و تعظیم رسول الله ص بیان می شود.

در آیات محور سوره بیان شده: «وَلا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتَّى یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا وَمَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَهُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ» و مشاهده می شود که در این فقره نیز لفظ «أَنْ تَحْبَطَأَعْمالُکُمْ» آمده. این مساله نشان دهنده این است که میل داشتن به سمت دشمنان خدا، بعضی از مردم را به سمت اسائه ادب نسبت به رسول الله ص می کشاند.

این فقره برای نشان دادن خطر اسائه ادب نسبت به رسول الله ص در زمان حیات و غیر آن است.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لاَ تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لاَ تَشْعُرُونَ‌ (2)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! صدای خود را فراتر از صدای پیامبر نکنید، و در برابر او بلند سخن مگویید (و داد و فریاد نزنید) آن گونه که بعضی از شما در برابر بعضی بلند صدا می‌کنند، مبادا اعمال شما نابود گردد در حالی که نمی‌دانید!

إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولٰئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ‌ (3)

آنها که صدای خود را نزد رسول خدا کوتاه می‌کنند همان کسانی هستند که خداوند دلهایشان را برای تقوا خالص نموده، و برای آنان آمرزش و پاداش عظیمی است!

إِنَّ الَّذِینَ یُنَادُونَکَ مِنْ وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَکْثَرُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ‌ (4)

(ولی) کسانی که تو را از پشت حجره‌ها بلند صدا می‌زنند، بیشترشان نمی‌فهمند!

وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکَانَ خَیْراً لَهُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ‌ (5)

اگر آنها صبر می‌کردند تا خود به سراغشان آیی، برای آنان بهتر بود؛ و خداوند آمرزنده و رحیم است!

فقره سوم: 6-10: بیان عواملی که باعث دوام الفت بین اهل ایمان می شود

        آیه سوم از آیات محور سوره بیان می کند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هاجَرُوا وَجاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» در این آیه خداوند صفات کسانی که به رحمت خداوند امید دارند را بیان می کند. در آیات پایانی این فقره هم مشاهده می شود: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» در این آیات نیز کسانی ذکر می شوند که مستحق رحمت هستند. پس آیات این فقره، تفصیلی است بر آیات محور سوره. در محور سوره کسانی ذکر می شوند که به رحمت خدا امید دارند، در این آیه کسانی که مستحق رحمت هستند ذکر می شوند.

        آیات محور از قتال و بعضی از احکام آن بحث می کنند، در این فقره نیز علت هایی که ممکن است مومنین با یکدیگر به قتال برخیزند بیان می شود و وظیفه سایر مسلمین را بیان می کند.

        در سوره فتح درباره صفات رسول الله ص و امتش بیان شده بود: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ ..» در این فقره و دو فقره بعد از آن از عواملی بحث می کند که باعث دوام الفت و استحقاق رحمت می شود و چیزهایی که با اخلاق اهل ایمان در ارتباط با یکدیگر سازگاری ندارد را نفی می کند.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ‌ (6)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر شخص فاسقی خبری برای شما بیاورد، درباره آن تحقیق کنید، مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید!

وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لٰکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمَانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیَانَ أُولٰئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ‌ (7)

و بدانید رسول خدا در میان شماست؛ هرگاه در بسیاری از کارها از شما اطاعت کند، به مشقّت خواهید افتاد؛ ولی خداوند ایمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دلهایتان زینت بخشیده، و (به عکس) کفر و فسق و گناه را منفورتان قرار داده است؛ کسانی که دارای این صفاتند هدایت یافتگانند!

فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ‌ (8)

(و این برای شما بعنوان) فضل و نعمتی از سوی خداست؛ و خداوند دانا و حکیم است.!

وَ إِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّى تَفِی‌ءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ‌ (9)

و هرگاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند، آنها را آشتی دهید؛ و اگر یکی از آن دو بر دیگری تجاوز کند، با گروه متجاوز پیکار کنید تا به فرمان خدا بازگردد؛ و هرگاه بازگشت (و زمینه صلح فراهم شد)، در میان آن دو به عدالت صلح برقرار سازید؛ و عدالت پیشه کنید که خداوند عدالت پیشگان را دوست می‌دارد.

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‌ (10)

مؤمنان برادر یکدیگرند؛ پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید و تقوای الهی پیشه کنید، باشد که مشمول رحمت او شوید!

فقره چهارم و پنجم: 11و12: تحریم هر چیزی که بر برادری ایمانی مسلمین خدشه وارد می کند

همانطور که مشاهده شد، فقره سوم با قول: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» خاتمه یافت. این دو فقره مومن را به هرچیزی که برادری ایمانی را تعمیق می کند سوق می دهد و از هر چیزی که این برادری را خدشه دار می کند دور می کند.

همانطور که بیان شد، محور سوره از سوره بقره در سیاق «ادخلوا فی السلم کافه و لا تتبعوا خطوات الشیطان» بیان شده و این آیات نیز بعضی از احکام اسلامی را روشن می کنند و نسبت به بعضی از خطوات شیطان تذکر می دهند.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ وَ لاَ نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ وَ لاَ تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ وَ لاَ تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمَانِ وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولٰئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ‌ (11)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را مسخره کنند، شاید آنها از اینها بهتر باشند؛ و نه زنانی زنان دیگر را، شاید آنان بهتر از اینان باشند؛ و یکدیگر را مورد طعن و عیبجویی قرار ندهید و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید، بسیار بد است که بر کسی پس از ایمان نام کفرآمیز بگذارید؛ و آنها که توبه نکنند، ظالم و ستمگرند!

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لاَ تَجَسَّسُوا وَ لاَ یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ‌ (12)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و هرگز (در کار دیگران) تجسّس نکنید؛ و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟! (به یقین) همه شما از این امر کراهت دارید؛ تقوای الهی پیشه کنید که خداوند توبه‌پذیر و مهربان است!

فقره ششم: 13: تذکر به مبدا اخوت انسانی

پس از اینکه در دو فقره قبل خداوند مومنین را از اخلاقی که با مبدا اخوت ایمانی در تضاد بود برحذر داشت،  در این فقره مومنین را نسبت به مبدا اخوت انسانی تذکر می دهد و این تذکر در سیاق تقریر وحدت اصل بشری بیان می شود. در حقیقت این آیه برای راسخ شدن عزم مومنین در ترک اخلاقی است که پیش از این در دو فقره قبلی بیان شد.

این آیه پس از دو آیه ای که مومنین را از مسخره کردن و طعن و لمز و سوء ظن و غیبت برحذر می داشت بیان شده تا این مطلب را بیان کند که خداوند مردم را شعبه شعبه و قبیله قبیله قرار داد تا بهتر از یکدیگر شناخته شوند، نه اینکه تفاخر کنند.

یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثَى وَ جَعَلْنَاکُمْ شُعُوباً وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ (13)

ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره‌ها و قبیله‌ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید؛ (اینها ملاک امتیاز نیست،) گرامی‌ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست؛ خداوند دانا و آگاه است!

فقره هفتم: 14-18: بیان میزان حقیقیِ ایمان

آیه سوم از آیات محور سوره حجرات بیان می کند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هاجَرُوا وَجاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» و این فقره از سوره حجرات نیز برای تاکید بر ایمان حقیقی بیان شده و بیان می کند که ایمان حقیقی آن است که برای صاحبش یقین و جهاد با مال و جان به ارمغان بیاورد.

همانطور که بیان شد، آیات محور سوره در سیاق «ادخلوا فی السلم کافه و....» بیان شده. این فقره هم آمده تا به داخلین در اسلام بیان کند که به دلیل اسلام آوردنتان بر رسول الله ص منت نگذارید بلکه باید ترقی کنید و به مقام ایمان برسید. در این آیه مقام ایمان بیان می شود.

بحث از اعراب در سوره حجرات، مکمل بحث از اعراب در سوره فتح است و این نشان می دهد سوره های یک مجموعه یکدیگر را کامل می کنند. کما اینکه بحث از اعراب در این سوره، مکمل بحث از اعراف در سوره توبه است که سوره توبه هم در همان محوری تفصیل داده شده که سوره حجرات تفصیل داده شده.

قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لٰکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ إِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لاَ یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمَالِکُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ‌ (14)

عربهای بادیه‌نشین گفتند: «ایمان آورده‌ایم» بگو: «شما ایمان نیاورده‌اید، ولی بگویید اسلام آورده‌ایم، امّا هنوز ایمان وارد قلب شما نشده است! و اگر از خدا و رسولش اطاعت کنید، چیزی از پاداش کارهای شما را فروگذار نمی‌کند، خداوند، آمرزنده مهربان است.»

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُوا وَ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولٰئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ‌ (15)

مؤمنان واقعی تنها کسانی هستند که به خدا و رسولش ایمان آورده‌اند، سپس هرگز شکّ و تردیدی به خود راه نداده و با اموال و جانهای خود در راه خدا جهاد کرده‌اند؛ آنها راستگویانند.

قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِینِکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ‌ (16)

بگو: «آیا خدا را از ایمان خود با خبر می‌سازید؟! او تمام آنچه را در آسمانها و زمین است می‌داند؛ و خداوند از همه چیز آگاه است!»

یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لاَ تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلاَمَکُمْ بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ‌ (17)

آنها بر تو منّت می‌نهند که اسلام آورده‌اند؛ بگو: «اسلام آوردن خود را بر من منّت نگذارید، بلکه خداوند بر شما منّت می‌نهد که شما را به سوی ایمان هدایت کرده است، اگر (در ادّعای ایمان) راستگو هستید!

إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ‌ (18)

خداوند غیبت آسمانها و زمین را می‌داند و نسبت به آنچه انجام می‌دهید بیناست!»