سوره الرحمن: شناخت خدایی که شایسته شکر است از خلال تذکر به نعمتهای الهی

محور سوره: 21-22

آیات 21 و 22 سوره بقره «یا ایها الناس اعبدو ربکم الذی خلقکم.... و انتم تعلمون»

همانطور که پیش از این در قسم اول سوره بقره ذکر شد، این قسم با همان معانی خاتمه می یابد که با آنها آغاز شده بود. و از ملاحظه و بررسی ابتدا و انتهای آیات این قسم (قسم اول سوره بقره) متوجه می شویم که خداوند در این قسم ذاتش را به ما معرفی کرده و از خلال تذکر به خلقت ما و نعمتهایی که برایمان آفریده، مطالبه کرده که او را به یکتایی عبادت کنیم.

سوره الرحمن تذکری است به همه مطالبی که بیان شد. محور این سوره، دو آیه بعد از مقدمه سوره بقره و امتداد این دو آیه در سوره بقره که به خلق و نعمت های الهی تذکر می دهد است.

سوره الرحمن سوره ای است که با ذکر اسم رحمن خداوند آغاز شده و این بیان اشاره دارد که هر چیزی که در این سوره ذکر شده، اثری از رحمت الهی است. چه آن چیز نعمتش بر بندگانش در دنیا باشد، یا معامله با کافرین به عدل در آخرت باشد، یا بخشش بهشت هایش در آخرت به مومنینی باشد. همه اینها از آثار رحمت الهی است. حتی عذاب الهی در آخرت رحمت است البته رحمتی برای اهل ایمان.

مجموعه اول: 1-13: تذکر به نعمتهای الهی

محور این سوره انسان و جن را به عبادت خدا و توحید و تقوا دعوت می کند و دلیل این دعوت را خلق، رزق و نعمت های الهی بیان می کند. همه اینها (خلق انسان، توجه به او، روزی دادن به او) نیازمند شکر است که این شکر با عبادت و تقوا و توحید انجام می شود.

سوره الرحمن هم انسان و جن را به نعمتهای الهی تذکر می دهد تا آنها شکر کنند و تکذیب نکنند. به این ترتیب آیه «فبای آلاء ربکما تکذبان» دعوت ضمنی به عبادت و تقوا و توحید است که این سه ارکان شکر هستند.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

الرَّحْمٰنُ‌ (1)

خداوند رحمان،

عَلَّمَ الْقُرْآنَ‌ (2)

قرآن را تعلیم فرمود،

خَلَقَ الْإِنْسَانَ‌ (3)

انسان را آفرید،

عَلَّمَهُ الْبَیَانَ‌ (4)

و به او «بیان» را آموخت.

الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ‌ (5)

خورشید و ماه با حساب منظّمی می‌گردند،

وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدَانِ‌ (6)

و گیاه و درخت برای او سجده می‌کنند!

وَ السَّمَاءَ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ الْمِیزَانَ‌ (7)

و آسمان را برافراشت، و میزان و قانون (در آن) گذاشت،

أَلاَّ تَطْغَوْا فِی الْمِیزَانِ‌ (8)

تا در میزان طغیان نکنید (و از مسیر عدالت منحرف نشوید)،

وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لاَ تُخْسِرُوا الْمِیزَانَ‌ (9)

و وزن را بر اساس عدل برپا دارید و میزان را کم نگذارید!

وَ الْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ‌ (10)

زمین را برای خلایق آفرید،

فِیهَا فَاکِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذَاتُ الْأَکْمَامِ‌ (11)

که در آن میوه‌ها و نخلهای پرشکوفه است،

وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحَانُ‌ (12)

و دانه‌هایی که همراه با ساقه و برگی است که بصورت کاه درمی‌آید، و گیاهان خوشبو!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (13)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را تکذیب می‌کنید (شما ای گروه جنّ و انس)؟!

مجموعه دوم: 14-36: ذکر خلقت انسان و جن و نعمت های دنیایی آنها

پس از اینکه در مجموعه اول خلقت انسان و جن را بیان کرد، در ابتدای این مجموعه بیان می کند که هر کدام از انسان و جن، از چه جنسی آفریده شده اند تا این نعمت را به آنها یادآور شود.

در ذکر خلق انسان و جن ارتباطی با آیه «الذی خلقکم و الذین من قبلکم» یافت می شود و در ذکر سایر نعمت های الهی درا ین مجموعه ارتباطی با آیه «الذی جعل لکم الارض فراشا...» از محور سوره در سوره بقره وجود دارد.

خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ کَالْفَخَّارِ (14)

انسان را از گِل خشکیده‌ای همچون سفال آفرید،

وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ (15)

و جنّ را از شعله‌های مختلط و متحرّک آتش خلق کرد!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (16)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ‌ (17)

او پروردگار دو مشرق و پروردگار دو مغرب است!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (18)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیَانِ‌ (19)

دو دریای مختلف (شور و شیرین، گرم و سرد) را در کنار هم قرار داد، در حالی که با هم تماس دارند؛

بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لاَ یَبْغِیَانِ‌ (20)

در میان آن دو برزخی است که یکی بر دیگری غلبه نمی‌کند (و به هم نمی‌آمیزند)!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (21)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجَانُ‌ (22)

از آن دو، لؤلؤ و مرجان خارج می‌شود.

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (23)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

وَ لَهُ الْجَوَارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلاَمِ‌ (24)

و برای اوست کشتیهای ساخته شده که در دریا به حرکت درمی‌آیند و همچون کوهی هستند!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (25)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ‌ (26)

همه کسانی که روی آن [ زمین‌] هستند فانی می‌شوند،

وَ یَبْقَى وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلاَلِ وَ الْإِکْرَامِ‌ (27)

و تنها ذات ذوالجلال و گرامی پروردگارت باقی می‌ماند!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (28)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

یَسْأَلُهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ‌ (29)

تمام کسانی که در آسمانها و زمین هستند از او تقاضا می‌کنند، و او هر روز در شأن و کاری است!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (30)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَا الثَّقَلاَنِ‌ (31)

بزودی به حساب شما می‌پردازیم ای دو گروه انس و جنّ!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (32)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لاَ تَنْفُذُونَ إِلاَّ بِسُلْطَانٍ‌ (33)

ای گروه جنّ و انس! اگر می‌توانید از مرزهای آسمانها و زمین بگذرید، پس بگذرید، ولی هرگز نمی‌توانید، مگر با نیرویی (فوق العاده)!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (34)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

یُرْسَلُ عَلَیْکُمَا شُوَاظٌ مِنْ نَارٍ وَ نُحَاسٌ فَلاَ تَنْتَصِرَانِ‌ (35)

شعله‌هایی از آتش بی‌دود، و دودهایی متراکم بر شما فرستاده می‌شود؛ و نمی‌توانید از کسی یاری بطلبید!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (36)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

مجموعه سوم: 37-78: ترغیب در امر آخرت

همانطور که مشاهده شد، آیه «فبای آلاء....» در اوایل سوره بعد از ذکر نعمت های الهی برای اولین بار ذکر شد، در اواخر مجموعه دوم بعد از ذکر محتوای این مجموعه و تذکر به عبودیت نیز ذکر شد، و در این مجموعه که درباره روز قیامت و جزایی که خداوند برای مجرمین آماده کرده هم ذکر می شود. سپس بعد این، در سیاق نعمت های الهی در آخرت برای متقین هم این آیه تکرار می شود. این تکرار این آیه در سیاق های مختلف سوره برای تذکر مردم به شکر کردن است که همان عبادت و تقوا است. این تذکر از خلال تذکر نعمت های الهی، ترهیب، ترغیب، و انذار و تبشیر انجام می شود و در هر مرتبه مقصودش رساندن مردم به شکر از خلال یک معنی جدید است.

آیات 37-38: بیان صحنه ای از قیامت

بیان صحنه ای از قیامت برای ترغیب مردم به عبادت و تقوا (شکر)

فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّمَاءُ فَکَانَتْ وَرْدَةً کَالدِّهَانِ‌ (37)

در آن هنگام که آسمان شکافته شود و همچون روغن مذاب گلگون گردد (حوادث هولناکی رخ می‌دهد که تاب تحمل آن را نخواهید داشت)!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (38)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

آیات 39-45: بیان نمایی از مجرمین در روز قیامت

فَیَوْمَئِذٍ لاَ یُسْأَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لاَ جَانٌ‌ (39)

در آن روز هیچ کس از انس و جنّ از گناهش سؤال نمی‌شود (و همه چیز روشن است)!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (40)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیمَاهُمْ فَیُؤْخَذُ بِالنَّوَاصِی وَ الْأَقْدَامِ‌ (41)

مجرمان از چهره‌هایشان شناخته می‌شوند؛ و آنگاه آنها را از موهای پیش سر، و پاهایشان می‌گیرند (و به دوزخ می‌افکنند)!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (42)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

هٰذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ‌ (43)

این همان دوزخی است که مجرمان آن را انکار می‌کردند!

یَطُوفُونَ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ‌ (44)

امروز در میان آن و آب سوزان در رفت و آمدند!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (45)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

آیه 46: نقطه عطف تغییر نگاه

تا اینجا سوره نمایی از مجرمین را در روز قیامت ارائه می کرد اما از این آیه به بعد خداوند از نعمت هایی که برای دو گروه از متقین (مقربین و اصحاب یمین که در سوره واقعه بحث خواهد شد) آماده شده بحث می کند. آیات47-61 به نعمتهای گروه اول یعنی سابقین مقربین و آیات 62 تا پایان سوره به نعمتهای گروه دوم یعنی اصحاب یمین می پردازند.

وَ لِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ‌ (46)

و برای کسی که از مقام پروردگارش بترسد، دو باغ بهشتی است!

آیات 47-61: بهشت های سابقین (گروه اول)

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (47)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

ذَوَاتَا أَفْنَانٍ‌ (48)

(آن دو باغ بهشتی) دارای انواع نعمتها و درختان پرطراوت است!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (49)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

فِیهِمَا عَیْنَانِ تَجْرِیَانِ‌ (50)

در آنها دو چشمه همیشه جاری است!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (51)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

فِیهِمَا مِنْ کُلِّ فَاکِهَةٍ زَوْجَانِ‌ (52)

در آن دو، از هر میوه‌ای دو نوع وجود دارد (هر یک از دیگری بهتر)!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (53)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

مُتَّکِئِینَ عَلَى فُرُشٍ بَطَائِنُهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَ جَنَى الْجَنَّتَیْنِ دَانٍ‌ (54)

این در حالی است که آنها بر فرشهایی تکیه کرده‌اند با آسترهائی از دیبا و ابریشم، و میوه‌های رسیده آن دو باغ بهشتی در دسترس است!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (55)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

فِیهِنَّ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لاَ جَانٌ‌ (56)

در آن باغهای بهشتی زنانی هستند که جز به همسران خود عشق نمی‌ورزند؛ و هیچ انس و جنّ پیش از اینها با آنان تماس نگرفته است.

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (57)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

کَأَنَّهُنَّ الْیَاقُوتُ وَ الْمَرْجَانُ‌ (58)

آنها همچون یاقوت و مرجانند!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (59)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلاَّ الْإِحْسَانُ‌ (60)

آیا جزای نیکی جز نیکی است؟!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (61)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

آیات 62-78: بهشت های اصحاب یمین (گروه دوم)

مباحث تکمیلی مربوط به این دو گروه در سوره واقعه بعد از این سوره بیان خواهد شد.

وَ مِنْ دُونِهِمَا جَنَّتَانِ‌ (62)

و پایین تر از آنها، دو باغ بهشتی دیگر است.

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (63)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

مُدْهَامَّتَانِ‌ (64)

هر دو خرّم و سرسبزند!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (65)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

فِیهِمَا عَیْنَانِ نَضَّاخَتَانِ‌ (66)

در آنها دو چشمه جوشنده است!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (67)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

فِیهِمَا فَاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ‌ (68)

در آنها میوه‌های فراوان و درخت خرما و انار است!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (69)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

فِیهِنَّ خَیْرَاتٌ حِسَانٌ‌ (70)

و در آن باغهای بهشتی زنانی نیکو خلق و زیبایند!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (71)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

حُورٌ مَقْصُورَاتٌ فِی الْخِیَامِ‌ (72)

حوریانی که در خیمه‌های بهشتی مستورند!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (73)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لاَ جَانٌ‌ (74)

هیچ انس و جنّ پیش از ایشان با آنها تماس نگرفته (و دوشیزه‌اند)!

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (75)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

مُتَّکِئِینَ عَلَى رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِیٍّ حِسَانٍ‌ (76)

این در حالی است که بهشتیان بر تختهایی تکیه زده‌اند که با بهترین و زیباترین پارچه‌های سبزرنگ پوشانده شده است.

فَبِأَیِّ آلاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ‌ (77)

پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می‌کنید؟!

تَبَارَکَ اسْمُ رَبِّکَ ذِی الْجَلاَلِ وَ الْإِکْرَامِ (78)

پربرکت و زوال‌ناپذیر است نام پروردگار صاحب جلال و بزرگوار تو!

بیان پایانی درباره سوره الرحمن

سوره با ذکر اسم رحمن خداوند آغاز شد و با ذکر ذوالجلال و الاکرام خاتمه یافت و این نشان می دهد که شناخت خدایی که شایسته عبادت و تقوا (شکر) است یکی از اغراض اصلی این سوره است.

سوره الرحمن شناختی از خداوند و نعمت هایش که در انسان موجبات شکر (عبادت و تقوا) را پدید آورده و موانع عبادت و تقوا را از بین می برد، ارائه کرده. و این وجه ارتباط این سوره با محورش است.

این سوره به طور کلی از سه گروه از مردم سخن گفت مجرمین، سابقین و اهل یمین و سوره واقعه با ذکر این سه گروه شروع می شود.