سوره مزمل: بحث درباره موضوع عبادت به عنوان راهی برای رسیدن به تقوی و تذکر انواع عباداتی که باید انجام شود

محور سوره: 21-22 سوره بقره

یَا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‌ (21)

ای مردم! پروردگار خود را پرستش کنید؛ آن کس که شما، و کسانی را که پیش از شما بودند آفرید، تا پرهیزکار شوید.

الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِرَاشاً وَ السَّمَاءَ بِنَاءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَکُمْ فَلاَ تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَاداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ‌ (22)

آن کس که زمین را بستر شما، و آسمان [ جو زمین‌] را همچون سقفی بالای سر شما قرار داد؛ و از آسمان آبی فرو فرستاد؛ و به وسیله آن، میوه‌ها را پرورش داد؛ تا روزی شما باشد. بنابر این، برای خدا همتایانی قرار ندهید، در حالی که می‌دانید (هیچ یک از آنها، نه شما را آفریده‌اند، و نه شما را روزی می‌دهند).

بلافاصله بعد از مقدمه سوره بقره آیه: «یا ایها الناس اعبدوا ربکم....» مطرح می شود و این آیه آغاز کننده مقطعی در سوره بقره است که به مقطع طریقین معروف است و طریق تقوی و طریق ضلالت را بیان می کند. سوره مزمل هم با «یا ایها...» شروع می شود و درباره موضوع عبادت به عنوان راهی برای رسیدن به تقوی و تذکر انواع عباداتی که باید انجام شود بحث می کند.

پیش از این بیان شد که سوره ای که در چنین مقامی تفصیل داده می شود، بر معانی که پیش از آن در سوره های قبلی مجموعه اش بیان شده استوار است. به این ترتیب سوره مزمل طریق ادای حق معانی مذکور در سوره های قبلی را نشان می دهد.

همچنین سوره های مزمل و مدثر در محور دو سوره نساء و مائده تفصیل داده شده اند به این صورت که سوره مزمل در محور سوره نساء و سوره مدثر در محور سوره مائده تفصیل داده شده اند. بنابراین این سوره (مزمل)طریق تقوا را واضح و روشن بیان کرده

سوره مزمل از دو فقره تشکیل شده که در فقره اول حد اعلای سیر الی الله و عبودیت الهی مطالبه شده و در فقره دوم حداقلی از عبادت بیان شده که کمتر از آن پذیرفته نیست. و مشاهده خواهد شد که در بیان حد اعلای عبادت، خطاب متوجه رسول الله ص است و در بیان حداقل عبادت، خطاب به رسول الله ص و مسلمین است.

فقره اول: 1-19: مطالبه حد اعلای عبادت و سیر الی الله و عبودیت الهی از رسول الله ص

مجموعه اول: 1-9: مطالبه انواع عبادت از رسول الله ص

مشاهده می شود که در این مجموعه انواع عبادتها از رسول الله ص خواسته می شود و بیان می کند که کسی که قیام شبانه و ترتیل قرآن و ذکر و انقطاع الی الله و توکل بر خدا ندارد، سلوک کاملی به سوی خدا انجام نداده است و در حقیقت این مجموعه بیان می کند که سالکین طریق الی الله به قدر بهره شان از این عبادتها با هم متفاوتند.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ‌ (1)

ای جامه به خود پیچیده!

قُمِ اللَّیْلَ إِلاَّ قَلِیلاً (2)

شب را، جز کمی، بپاخیز!

نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً (3)

نیمی از شب را، یا کمی از آن کم کن،

أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً (4)

یا بر نصف آن بیفزا، و قرآن را با دقّت و تأمّل بخوان؛

إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً (5)

چرا که ما بزودی سخنی سنگین به تو القا خواهیم کرد!

إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً (6)

مسلّماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت‌تر است!

إِنَّ لَکَ فِی النَّهَارِ سَبْحاً طَوِیلاً (7)

و تو در روز تلاش مستمر و طولانی خواهی داشت!

وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلاً (8)

و نام پروردگارت را یاد کن و تنها به او دل ببند!

رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لاَ إِلٰهَ إِلاَّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلاً (9)

همان پروردگار شرق و غرب که معبودی جز او نیست، او را نگاهبان و وکیل خود انتخاب کن،

مجموعه دوم: 10-19: برگفته های کافرین صبر کن تا خداوند از آنها انتقام بگیرد- انذار کافرین به عذاب دنیا و آخرت- این سوره تذکری است و طریق سیر الی الله را نشان می­دهد.

در مجموعه قبل مشاهده شد که یکی از حکمت های امر به قیام لیل این است که قرار است قول ثقیلی (قرآن) بر رسول الله ص نازل شود. همچنین در سوره جن مشاهده شد که چگونه جن و انس بر رسول الله ص –هنگامی که مشغول نماز و قیام لیل بود- هجوم بردند. همچنین مشاهده شد که سوره مزمل به مناسبت امر به رسول الله ص نازل شده.

سپس این مجموعه به رسول الله ص امر می کند که بر گفته های کافرین صبر کند و از آنها دوری گزیند تا خداوند از آنها انتقام بگیرد. در ادامه هم این مجموعه کافرین عصیانکار را به عذاب دنیا و آخرت انذار می دهد و در آخر هم مشخص می شود که این سوره تذکر است و هدفش این است که تشویق مردم به سیر در طریق الی الله است و این اشاره دارد به اینکه این سوره راه به سوی خدا را نشان داده که در مجموعه قبلی (مجموعه اول این سوره) این راه توضیح داده شد.

وَ اصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلاً (10)

و در برابر آنچه (دشمنان) می‌گویند شکیبا باش و بطرزی شایسته از آنان دوری گزین!

وَ ذَرْنِی وَ الْمُکَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِیلاً (11)

و مرا با تکذیب‌کنندگان صاحب نعمت واگذار، و آنها را کمی مهلت ده،

إِنَّ لَدَیْنَا أَنْکَالاً وَ جَحِیماً (12)

که نزد ما غل و زنجیرها و (آتش) دوزخ است،

وَ طَعَاماً ذَا غُصَّةٍ وَ عَذَاباً أَلِیماً (13)

و غذایی گلوگیر، و عذابی دردناک،

یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبَالُ وَ کَانَتِ الْجِبَالُ کَثِیباً مَهِیلاً (14)

در آن روز که زمین و کوه‌ها سخت به لرزه درمی‌آید، و کوه‌ها (چنان درهم کوبیده می‌شود که) به شکل توده‌هایی از شن نرم درمی‌آید!

إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ رَسُولاً شَاهِداً عَلَیْکُمْ کَمَا أَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولاً (15)

ما پیامبری به سوی شما فرستادیم که گواه بر شماست، همان گونه که به سوی فرعون رسولی فرستادیم!

فَعَصَى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْنَاهُ أَخْذاً وَبِیلاً (16)

(ولی) فرعون به مخالفت و نافرمانی آن رسول برخاست، و ما او را سخت مجازات کردیم!

فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِیباً (17)

شما (نیز) اگر کافر شوید، چگونه خود را (از عذاب الهی) بر کنار می‌دارید؟! در آن روز که کودکان را پیر می‌کند،

السَّمَاءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ کَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولاً (18)

و آسمان از هم شکافته می‌شود، و وعده او شدنی و حتمی است.

إِنَّ هٰذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلاً (19)

این هشدار و تذکّری است، پس هر کس بخواهد راهی به سوی پروردگارش برمی‌گزیند!

فقره دوم: 20: بیان حداقل عبادت برای رسول ص و مومنین

در این فقره از سوره، به رسول الله ص و اصحابش در عبادت تخفیف داده و حداقل عبادت را بیان کرده. و این نشان می دهد که اوامری که در فقره قبل بیان شد، مختص رسول الله ص نبوده بلکه به تبع رسول الله ص از مسلمین هم خواسته شده است. و این فقره در بعضی از احکام تخفیف داده و بعضی از معانی که موجب روشن شدن طریق می­شود را توضیح داده.

إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طَائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ عَلِمَ أَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضَى وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ آخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقِیمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّکَاةَ وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً وَ مَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (20)

پروردگارت می‌داند که تو و گروهی از آنها که با تو هستند نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را به پا می‌خیزند؛ خداوند شب و روز را اندازه‌گیری می‌کند؛ او می‌داند که شما نمی‌توانید مقدار آن را (به دقّت) اندازه‌گیری کنید (برای عبادت کردن)، پس شما را بخشید؛ اکنون آنچه برای شما میسّر است قرآن بخوانید او می‌داند بزودی گروهی از شما بیمار می‌شوند، و گروهی دیگر برای به دست آوردن فضل الهی (و کسب روزی) به سفر می‌روند، و گروهی دیگر در راه خدا جهاد می‌کنند (و از تلاوت قرآن بازمی‌مانند)، پس به اندازه‌ای که برای شما ممکن است از آن تلاوت کنید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و به خدا «قرض الحسنه» دهید [ در راه او انفاق نمایید] و (بدانید) آنچه را از کارهای نیک برای خود از پیش می‌فرستید نزد خدا به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت؛ و از خدا آمرزش بطلبید که خداوند آمرزنده و مهربان است!