سوره غاشیه: عملی که مقید به قیود وحی نباشد و از ایمان صحیح سرچشمه نگرفته باشد، صاحبش را رستگار نمی کند

محور سوره: 21 سوره بقره

یَا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‌ (21)

ای مردم! پروردگار خود را پرستش کنید؛ آن کس که شما، و کسانی را که پیش از شما بودند آفرید، تا پرهیزکار شوید.

پیش از این مشاهده شد که سوره اعلی هم در آیه 21 سوره بقره تفصیل داده شد. این سوره هم در همین آیه تفصیل داده شده، ولی به طریقی جدید. این محور (آیه 21 سوره بقره) به عبادت الهی که خالق انسان و آسمان و زمین است امر می کند و بیان می کند که عبادت خداوند یگانه تنها راهی است که انسان را به هدف می رساند اما عبادت خطا و عبادت غیرخدا به جز به آتش، انسان را به جایی نمی رساند.

سوره غاشیه دو تصویر را به نمایش می گذارد:

        تصویر بندگانی که عبادت می کنند ولی در عبادتشان مشرکند

        تصویر بندگانی که در عبادتشان موحدند.

پس از معرفی این دو تصویر، توجه ها به توحید خداوند عزوجل جلب می شود و در نهایت رسول الله ص امر به تذکر دادن می شود. پس همه مطالب این سوره در همین محور (21 بقره) تفصیل داده می شود.

ارتباطات سوره اعلی و سوره غاشیه زیاد است. یکی از این موارد این است که در هر دو سوره امر به تذکر دادن آمده و این تشابهات نشان می دهد که این دو سوره دارای سیاق عام واحدی هستند.

فقره اول: 1-16

مقدمه: 1: طرح سوالی که جوابش مشخص است.

سوره با این سوال شروع می شود که جوابش بله است. پس زمانی که جواب معلوم است، در دو مجموعه حال کافرین و حال مومنین در روز قیامت (غاشیه) مطرح می شود.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

هَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ الْغَاشِیَةِ (1)

آیا داستان غاشیه [ روز قیامت که حوادث وحشتناکش همه را می‌پوشاند] به تو رسیده است؟!

مجموعه اول: 2-7: بیان عذاب عابدین کافر

در این مجموعه عذاب عبادت کنندگانی که عبادتشان برای خدا نبوده و برای غیر خدا عبادت کرده اند بیان می شود. این مجموعه بیان می کند که کسی که خدا را مشرکانه بخواند یا او را بر طبق شریعتی غیر از این شریعت بخواند، در آتش خواهد بود.

وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ (2)

چهره‌هایی در آن روز خاشع و ذلّت‌بارند،

عَامِلَةٌ نَاصِبَةٌ (3)

آنها که پیوسته عمل کرده و خسته شده‌اند (و نتیجه‌ای عایدشان نشده است)،

تَصْلَى نَاراً حَامِیَةً (4)

و در آتش سوزان وارد می‌گردند؛

تُسْقَى مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ (5)

از چشمه‌ای بسیار داغ به آنان می‌نوشانند؛

لَیْسَ لَهُمْ طَعَامٌ إِلاَّ مِنْ ضَرِیعٍ‌ (6)

غذائی جز از ضَریع [ خار خشک تلخ و بدبو] ندارند؛

لاَ یُسْمِنُ وَ لاَ یُغْنِی مِنْ جُوعٍ‌ (7)

غذایی که نه آنها را فربه می‌کند و نه از گرسنگی می‌رهاند!

مجموعه دوم: 8-16: بیان پاداش عابدین متقی

پس از اینکه در مجموعه قبل عذاب آنها که عمل کرده و خسته شده اند: «عَامِلَةٌ نَاصِبَةٌ» بیان شد، در این مجموعه پاداش عبادت کنندگان متقی که عبادتشان مورد قبول خداوند قرار گرفته بیان می شود.

وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَاعِمَةٌ (8)

چهره‌هایی در آن روز شاداب و باطراوتند،

لِسَعْیِهَا رَاضِیَةٌ (9)

و از سعی و تلاش خود خشنودند،

فِی جَنَّةٍ عَالِیَةٍ (10)

در بهشتی عالی جای دارند،

لاَ تَسْمَعُ فِیهَا لاَغِیَةً (11)

که در آن هیچ سخن لغو و بیهوده‌ای نمی‌شنوند!

فِیهَا عَیْنٌ جَارِیَةٌ (12)

در آن چشمه‌ای جاری است،

فِیهَا سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ (13)

در آن تختهای زیبای بلندی است،

وَ أَکْوَابٌ مَوْضُوعَةٌ (14)

و قدحهایی (که در کنار این چشمه) نهاده،

وَ نَمَارِقُ مَصْفُوفَةٌ (15)

و بالشها و پشتیهای صف‌داده شده،

وَ زَرَابِیُّ مَبْثُوثَةٌ (16)

و فرشهای فاخر گسترده!

فقره دوم: 17-26: مهیا کردن شرایط تذکر و امر به تذکر

مجموعه اول:17-20: رساندن انسان به توحید و آماده سازی انسان برای پذیرفتن تذکر رسول الله ص

قبل از این آیات عقاب عاملین کافر و عاملین مومن ذکر شده و بعد از این آیات هم رسول الله ص امر به تذکر شده، پس از سیاق متوجه می شویم که مراد از جلب توجه به این مخلوقات، رساندن انسان به توحید و آماده سازی او برای پذیرفتن تذکر است.

أَ فَلاَ یَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ‌ (17)

آیا آنان به شتر نمی‌نگرند که چگونه آفریده شده است؟!

وَ إِلَى السَّمَاءِ کَیْفَ رُفِعَتْ‌ (18)

و به آسمان نگاه نمی‌کنند که چگونه برافراشته شده؟!

وَ إِلَى الْجِبَالِ کَیْفَ نُصِبَتْ‌ (19)

و به کوه‌ها که چگونه در جای خود نصب گردیده!

وَ إِلَى الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ‌ (20)

و به زمین که چگونه گسترده و هموار گشته است؟!

مجموعه دوم: 21-26: امر به تذکر به رسول الله ص و بیان اینکه خداوند متولی حساب و عقاب است.

پس از آنکه خداوند عاقبت مشرکین و عاقبت مومنین را بیان کرد و بر علیه کافرین حجت اقامه کرد، رسولش ص را امر به تذکر کرد و بیان کرد که خداوند متولی حساب و عقاب است.

فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَکِّرٌ (21)

پس تذکّر ده که تو فقط تذکّر دهنده‌ای!

لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُسَیْطِرٍ (22)

تو سلطه‌گر بر آنان نیستی که (بر ایمان) مجبورشان کنی،

إِلاَّ مَنْ تَوَلَّى وَ کَفَرَ (23)

مگر کسی که پشت کند و کافر شود،

فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذَابَ الْأَکْبَرَ (24)

که خداوند او را به عذاب بزرگ مجازات می‌کند!

إِنَّ إِلَیْنَا إِیَابَهُمْ‌ (25)

به یقین بازگشت (همه) آنان به سوی ماست،

ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا حِسَابَهُمْ‌ (26)

و مسلّماً حسابشان (نیز) با ماست!