سوره انسان: شرح انواع عبادت و چیزهایی که خداوند برای کافرین و مومنین آماده کرده و همچنین موضوع نزول قرآن

محور سوره: آیات بعد از مقدمه سوره بقره (21-27 سوره بقره)

مشاهده شد که در سیاق پایانی سوره قیامت این آیه ذکر شده بود: «أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنَى‌ » و این سوره هم با این آیه آغاز می شود: «... لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً» پس ارتباط بین انتهای سوره قیامت و ابتدای سوره انسان وجود دارد.

تشابهات زیادی بین سوره های مزمل و مدثر با سوره انسان وجود دارد (که به دلیل اختصار از ذکر آنها خودداری می کنیم) نشان می دهد که این سوره با سوره های مدثر و مزمل هم محور است. این سوره طریق تقوا را تشریح می کند همانطور که سوره های مزمل و مدثر این کار را می کردند.

این سوره با اینکه شامل انذار هم هست، اما بیشتر شامل تبشیر است و این بر طریق الی الله دلالت می کند و به مکارم اخلاق تذکر می دهد.

سوره انسان، تکمیل کننده سوره قیامت است. در سوره قیامت آمدن روز قیامت مبرهن می شود، و سوره انسان از چگونگی این روز و نعمت ها و عقابهایی که خداوند برای کفار و ابرار در این روز آماده کرده بحث می کند. همچنین این سوره طریق نجات از سختیهای روز قیامت را هم تذکر می دهد و به این ترتیب دو سوره ای که مجموعه واحدی را تشکیل داده اند (قیامت و انسان) به تکامل می رسند.

این سوره از یک مقدمه و دو فقره تشکیل شده که هر فقره با «انا» شروع شده.

مقدمه: 1-3: ذکر مواردی که انسان باید برای آنها خدا را شکر کند

به طور کلی در این سه آیه هر چیزی که انسان باید به خاطر آنها خدا را شکر کند، ذکر شده: خلق انسان بعد از اینکه چیزی نبود، خلقت انسان با ابزارهای فهم و پیروزی در امتحان «فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعاً بَصِیراً »، و هدایت به طریق صحیح. پس اگر انسان با این حال و با این نعمت ها باز هم کفر را انتخاب کند و شاکر نباشد، حجت علیه او اقامه شده.

آیه دوم این سوره حکمت خلقت انسان را ابتلا و آزمایش معرفی می کند. در آیه سوم هم بیان می کند که مردم به واسطه این آزمایش، به دو دسته شاکرین و کافرین تقسیم می شوند و شکر طریق تقواست.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً (1)

آیا زمانی طولانی بر انسان گذشت که چیز قابل ذکری نبود؟!

إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعاً بَصِیراً (2)

ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم، و او را می‌آزماییم؛ (بدین جهت) او را شنوا و بینا قرار دادیم!

إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً (3)

ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد (و پذیرا گردد) یا ناسپاس!

فقره اول: 4-22: بیان جزای کافرین و جزای شاکرین

پس از اینکه خداوند مردم را به دو دسته تقسیم کرد، با ذکر عذابهای کافرین (آیه4) شروع کرده و سپس نعمت های شاکرین را از آیه 5 تا انتهای فقره ذکر می کند و در این میان بعضر از مضامین ایمان و بعضی از اعمال صالحه هم ذکر می شود.

إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ سَلاَسِلَ وَ أَغْلاَلاً وَ سَعِیراً (4)

ما برای کافران، زنجیرها و غلها و شعله‌های سوزان آتش آماده کرده‌ایم!

إِنَّ الْأَبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کَانَ مِزَاجُهَا کَافُوراً (5)

به یقین ابرار (و نیکان) از جامی می‌نوشند که با عطر خوشی آمیخته است،

عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَهَا تَفْجِیراً (6)

از چشمه‌ای که بندگان خاص خدا از آن می‌نوشند، و از هر جا بخواهند آن را جاری می‌سازند!

یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخَافُونَ یَوْماً کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً (7)

آنها به نذر خود وفا می‌کنند، و از روزی که شرّ و عذابش گسترده است می‌ترسند،

وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً (8)

و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» می‌دهند!

إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لاَ نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَ لاَ شُکُوراً (9)

(و می‌گویند:) ما شما را بخاطر خدا اطعام می‌کنیم، و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم!

إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا یَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً (10)

ما از پروردگارمان خائفیم در آن روزی که عبوس و سخت است!

فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذٰلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً (11)

(بخاطر این عقیده و عمل) خداوند آنان را از شرّ آن روز نگه می‌دارد و آنها را می‌پذیرد در حالی که غرق شادی و سرورند!

وَ جَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً (12)

و در برابر صبرشان، بهشت و لباسهای حریر بهشتی را به آنها پاداش می‌دهد!

مُتَّکِئِینَ فِیهَا عَلَى الْأَرَائِکِ لاَ یَرَوْنَ فِیهَا شَمْساً وَ لاَ زَمْهَرِیراً (13)

این در حالی است که در بهشت بر تختهای زیبا تکیه کرده‌اند، نه آفتاب را در آنجا می‌بینند و نه سرما را!

وَ دَانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلاَلُهَا وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلاً (14)

و در حالی است که سایه‌های درختان بهشتی بر آنها فرو افتاده و چیدن میوه‌هایش بسیار آسان است!

وَ یُطَافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَ أَکْوَابٍ کَانَتْ قَوَارِیرَا (15)

و در گرداگرد آنها ظرفهایی سیمین و قدحهایی بلورین می‌گردانند (پر از بهترین غذاها و نوشیدنی‌ها)،

قَوَارِیرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِیراً (16)

ظرفهای بلورینی از نقره، که آنها را به اندازه مناسب آماده کرده‌اند!

وَ یُسْقَوْنَ فِیهَا کَأْساً کَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِیلاً (17)

و در آنجا از جامهایی سیراب می‌شوند که لبریز از شراب طهوری آمیخته با زنجبیل است،

عَیْناً فِیهَا تُسَمَّى سَلْسَبِیلاً (18)

از چشمه‌ای در بهشت که نامش سلسبیل است!

وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً (19)

و بر گردشان (برای پذیرایی) نوجوانانی جاودانی می‌گردند که هرگاه آنها را ببینی گمان می‌کنی مروارید پراکنده‌اند!

وَ إِذَا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً (20)

و هنگامی که آنجا را ببینی نعمتها و ملک عظیمی را می‌بینی!

عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ وَ حُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَ سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَاباً طَهُوراً (21)

بر اندام آنها [ بهشتیان‌] لباسهایی است از حریر نازک سبزرنگ، و از دیبای ضخیم، و با دستبندهایی از نقره آراسته‌اند، و پروردگارشان شراب طهور به آنان می‌نوشاند!

إِنَّ هٰذَا کَانَ لَکُمْ جَزَاءً وَ کَانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُوراً (22)

این پاداش شماست، و سعی و تلاش شما مورد قدردانی است!

فقره دوم: 23-31: قرآن، طریق هدایت

پس از اینکه در فقره اول بحث جزا و پاداش و عقاب دو گروه شاکرین و کافرین مطرح شد و همچنین استعداد کامل برای سیر در طریق هدایت در انسان ایجاد شد، در این فقره طریق هدایت معرفی می شود.

توضیح اینکه سوره با ذکر خلقت انسان و حکمت خلقت انسان که ابتلا و امتحان است شروع شده و در بخش دوم، پیروزی و خسران در این امتحان را مورد بحث قرار داده و به این وسیله مردم را به دو دسته شاکرین و کافرین تقسیم کرده و عاقبت هر یک از دو گروه را تذکر داده، و در مرحله سوم طریق پیروزی در این امتحان را بیان می کند.

مجموعه اول: 23-28: بیان امهات طریق الی الله

این مجموعه به صبر بر قضای الهی، ترک طاعت کافرین و اهل گناه، برپایی نماز امر می کند. پیش از این هم در سوره مشاهده شد که امر به وفای به نذر، اطعام طعام، خوف از خدا و صبر و شکر و دوری از کافرین ذکر شده بود. این معانی امهات طریق الی الله هستند.

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلاً (23)

مسلّماً ما قرآن را بر تو نازل کردیم!

فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لاَ تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً (24)

پس در (تبلیغ و اجرای) حکم پروردگارت شکیبا (و با استقامت) باش، و از هیچ گنهکار یا کافری از آنان اطاعت مکن!

وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً (25)

و نام پروردگارت را هر صبح و شام به یاد آور!

وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً (26)

و در شبانگاه برای او سجده کن، و مقداری طولانی از شب، او را تسبیح گوی!

إِنَّ هٰؤُلاَءِ یُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَ یَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ یَوْماً ثَقِیلاً (27)

آنها زندگی زودگذر دنیا را دوست دارند، در حالی که روز سختی را پشت سر خود رها می‌کنند!

نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَ شَدَدْنَا أَسْرَهُمْ وَ إِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِیلاً (28)

ما آنها را آفریدیم و پیوندهای وجودشان را محکم کردیم، و هر زمان بخواهیم جای آنان را به گروه دیگری می‌دهیم!

مجموعه دوم: 29-31: این سوره تذکر است

این سوره تذکر و یادآوری است، سوره ای است که انسان را به سیر الی الله و سیر در طریق الهی دعوت و تشویق می کند.

إِنَّ هٰذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلاً (29)

این یک تذکر و یادآوری است، و هر کس بخواهد (با استفاده از آن) راهی به سوی پروردگارش برمی‌گزیند!

وَ مَا تَشَاءُونَ إِلاَّ أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیماً حَکِیماً (30)

و شما هیچ چیز را نمی‌خواهید مگر اینکه خدا بخواهد، خداوند دانا و حکیم بوده و هست!

یُدْخِلُ مَنْ یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَاباً أَلِیماً (31)

و هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) در رحمت (وسیع) خود وارد می‌کند، و برای ظالمان عذاب دردناکی آماده ساخته است!