جموعه دوم: بیان ارکان ایمان و انذار کافرین

این مجموعه فقط از دو سوره تشکیل شده و دلایلی که نشان می دهد این دو سوره یک مجموعه کامل هستند به شرح زیر است:

سوره صافات با قسم آغاز شده و بیان خواهد شد که از این به بعد در قرآن هر سوره ای که با قسم آغاز شود، ابتدای مجموعه خودش خواهد بود. همانطور که در سوره های «وَالذَّارِیاتِ. لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ وَالنَّازِعاتِ غَرْقاًوَالْفَجْرِ ... وَالتِّینِ وَالزَّیْتُونِ ... وَالْعادِیاتِ ضَبْحاً. وَالْعَصْرِ» مشاهده خواهد شد.

سوره دوم این مجموعه با حرف مقطعه «ص» آغاز شده و پیش از این (از سوره مریم) بیان شد که این حرف مقطعه «ص» علامت انتهای مجموعه است.

یکی دیگر از دلایلی که نشان می دهد این مجموعه از دو سوره تشکیل شده، این است که پیش از این اثبات شد که سوره «یس» انتهای مجموعه قبلی بود و همچنین بعد از این بیان خواهد شد که سوره «زمر» که بعد از سوره«ص» قرار دارد، ابتدای مجموعه بعدی است پس سوره های صافات و ص یک مجموعه کامل هستند.

سوره صافات در معانی ابتدایی مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده و بیشتر صفات متقین را بیان می کند و سوره «ص» در معانی که در آیات بعدی مقدمه سوره بقره می آیند تفصیل داده شده و بیشتر صفات کافرین را بیان می کند.

پس می توان گفت محور سوره صافات آیات: «الم* ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ* الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ* وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَبِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ* أُولئِکَعَلى هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» است

و محور سوره «ص» آیات: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ* خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَعَلى سَمْعِهِمْ وَعَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَلَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ» است.

و همانگونه که بیان شد، هر مجموعه ای از مجموعه های قرآن، دارای تکامل، روح، نقش خاص خودش را دارد و این دو سوره نیز اینگونه اند. و این دو سوره معنی از معانی مکنون در مقدمه سوره بقره را به شکل بارزی که پیش از این دیده نشده، بیان می کنند.

با توجه به اینکه هر دو سوره در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده اند، پس بین این دو سوره تداخلات و همپوشانی هایی دیده می شود. به این صورت که در مقدمه سوره بقره صفات مومنین و کافرین بیان شده و از خلال بیان صفات مومنین، صفات کافرین هم مشخص می شود و برعکس.

اولین تفصیل از آیات مقدمه سوره بقره (که محور سوره های این مجموعه هم هست)، در سوره آل عمران آمده و پس از آن تفصیل بعضی از آیات مقدمه سوره بقره در سوره یونس بیان شده که تفصیل اول را پشتیبانی می کند سپس در سوره حجر برای بار سوم آیات مقدمه سوره بقره تفصیل داده می شود که دو تفصیل قبلی را پشتیبانی می کند. بعد از آن سوره های طه و انبیاء برای بار چهارم آیات مقدمه سوره بقره تفصیل داده می شود که باز هم تفصیلات قبلی را پشتیبانی می کند سپس زمره «الم» با چهار سوره می آید که هر چهار سوره، برای بار پنجم مقدمه سوره بقره را تفصیل می دهند که تفصیلات قبلی را پشتیبانی می کند. از این میان مشاهده می شود که معنایی از تفصیل سابق، در تفصیل بعدی گسترش داده می شود و اینگونه است که معانی یکی پس از دیگری تفصیل داده می شوند.

مجموعه سوم: بیان مبانی عقلی و قلبی شخصیت مسلمان

بحث ساختاری حول سوره های این مجموعه:

پیش از این بیان شد که سوره صاد انتهای مجموعه دوم این قسم است پس سوره زمر ابتدای مجموعه سوم خواهد بود و همچنین با دلالیل متعددی اثبات خواهد شد که سوره شوری، ابتدای مجموعه بعدی است و این اقتضا دارد که سوره های غافر و فصلت، تتمه مجموعه ای باشند که با سوره زمر آغاز شده و خصوصا زمانی که معنای این سوره ها هم دلیلی بر این حرف ماست.

زمانی که این سه سوره بیان می شوند، مشاهده خواهد شد که هر چیزی در این سوره ها، دلالت بر این دارد که این سه سوره دارای وحدت متکاملی هستند و می توان آنها را در یک مجموعه قرار داد.

به شکل بارز و واضحی مشاهده خواهد شد که سوره فصلت در محور سوره هود تفصیل داده شده. از باب مثال ابتدای هر دو سوره را ملاحظه می کنیم: سوره هود با آیه «الر* کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ*أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ ....» شروع شده و سوره فصلت با آیات «حم* تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ* بَشِیراً وَنَذِیراً ....» و پیش از این بیان شد که محور سوره هود آیه«یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ ....» از سوره بقره است.

همچنین به شکل بارز و واضحی مشاهده خواهد شد که سوره زمر در محور سوره یونس تفصیل داده شده که این امر نیز با دقت در ابتدای هر دو سوره امکان پذیر است: سوره یونس با آیه «الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ* أَکانَلِلنَّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنا إِلى رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قالَ الْکافِرُونَ إِنَّ هذا لَساحِرٌ مُبِینٌ» شروع شده و سوره زمر هم با آیه «تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ* إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَبِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ» آغاز شده و در آینده تشابهات بسیار زیادی بین مضمون دو سوره زمر و یونس مشاهده خواهد شد. پیش از این بیان شد که محور سوره یونس آیه «الم* ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ» از سوره بقره است.

همچنین به شکل بارز و واضحی مشاهده خواهد شد که سوره غافر از کافرین بحث می کند چرا که بعد از مقدمه سوره بطور مستقیم آیه «ما یُجادِلُ فِی آیاتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَلا یَغْرُرْکَ تَقَلُّبُهُمْ فِی الْبِلادِ» آمده و همچنین در این سوره آیه «إِنَّ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ إِنْ فِی صُدُورِهِمْ إِلَّا کِبْرٌ ما هُمْ بِبالِغِیهِ ....» آمده و در خاتمه سوره هم آمده «وَخَسِرَ هُنالِکَ الْکافِرُونَ» و به همین دلیل می گوییم که محور سوره مومن (غافر) آیه «إِنَّالَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ» از سوره بقره است.

بنابر این می توانیم بگوییم که سوره های زمر و مومن (غافر) در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده اند و سپس سوره فصلت آیاتی که بعد از مقدمه سوره بقره آمده اند را تفصیل می دهد. و تفصیل همه این موارد را در ادامه خواهیم دید.

به این ترتیب مشاهده می شود که آیات ابتدایی سوره بقره، در این قسم (قسم مثانی) چندین و چند بار تفصیل داده شده اند و در هر دفعه و هر مرتبه روح جدید و اسلوب جدید و سیاق جدید و نمایش جدید و وحدت جدیدی در هر سوره و در هر مجموعه ای مشاهده می شود و این مظهری از مظاهر اعجاز در این قرآن است. این که یک معنی واحد با اسلوب های زیاد در سوره های متعدد ارائه می شود و در هر مرتبه چیزهای جدید و معانی مکنون جدیدی مشاهده می شود.

یکی از دلایلی که این قسم به عنوان قسم مثانی نامیده شده هم همین تکرار معانی در این قسم است، چرا که در این قسم معانی دوباره و چندباره تکرار می شوند و یا به عبارت عربی می توان گفت که معانی در این قسم «تثنی و تکرر مره بعد مره». همچنین خداوند در سوره زمر می فرماید «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلى ذِکْرِ اللَّهِ»

بحث معنایی حول سوره های این مجموعه:

ملاحظه خواهد شد که این سه سوره خیلی به مسائل احکام عملی نمی پردازد و بیشتر آیاتش بر بنای شخصیت عقلی و قلبی مسلمان متمرکز شده چرا که این مساله، مبنای اجرای احکام است.

هر یک از این سوره های سه گانه معانی اصلی که انسان باید نسبت به آنها متذکر باشد را بیان می کنند و از طرف دیگر این سه سوره یک کل واحد که مورد نیاز انسان است را ارائه می کنند.

رسول الله ص: «اعطیت سبع الطوال مکان التوراه، و اعطیت المئین مکان الانجیل، و اعطیت المثانی مکان الزبور و فضلت بالمفصل»

همانطور که بیان شد، قرآن کریم از مجموعه ای از اقسام تشکیل شده:

قسم اول، شامل هفت سوره طوال است که در آنها نوعی از تکامل و تفصیل مشاهده می شود.

قسم دوم، با سوره یونس شروع شده و به سوره قصص ختم می شود که در آن نوعی از تکامل و تفصیل مشاهده می شود. زمانی که سوره یونس مشاهده می شود، از اوائل سوره، انسان حس می کند که مقابل یک قسم جدید از قرآن قرار گرفته است و زمانی که قسم دوم به سوره قصص ختم می شود و سوره بعدی با «الم» آغاز می شود، باز هم انسان حس می کند که قسم جدیدی شروع شده است.

تذکر این نکته ضروری است که شروع قسم جدید به این معنی نیست که انفصالی با قسم قبلی ایجاد شده، بلکه هر قسم، معانی اش را بر حسب یک نظام معین توضیح می دهد که همان نظام و نسق سوره بقره است.

میان علما در اینکه ابتدای قسم مفصل کجاست، اختلاف وجود دارد، بعضی سوره محمد ص را ابتدای قسم آخر قرآن می دانند و بعضی سوره های دیگر را. این اختلاف عمیق بین علما، نشان دهنده این مطلب است که این قضیه اجتهادی است و نصی در این زمینه وجود ندارد.

بنابراین نظر نگارنده تفسیر الاساس این است که سوره های مفصل از بعد از سوره «ق» شروع می شوند، یعنی سوره «ذاریات» اولین سوره قسم مفصل است.

پس با این تعبیر قسم مثانی به عنوان قسم سوم قرآن کریم از سوره عنکبوت شروع شده و به سوره ق پایان می یابد. از تسمیه قسم سوم قرآن به مثانی درک می شود که در این قسم، معانی دوگانه ای وجود دارد. این قسم هم همانند قسم سابق از مجموعه هایی تشکیل شده و هر مجموعه نقشی را ایفا می کند.

قسم مثانی از پنج مجموعه تشکیل شده که هر مجموعه از ابتدا تا انتهای سوره بقره را به نوعی تفصیل می دهد:

·         در مجموعه اول از قسم مثانی، در سوره عنکبوت بحثی درباره امتحان و نصرت بیان شده. همچنین در اثنای این مجموعه در سوره احزاب بحثی درباره زلزله آمده و سپس در سوره سبأ و فاطر و یس کامل شده و به این ترتیب معانی مجموعه اول تکمیل شده است

·         سپس مجموعه دوم آمده که شامل دو سوره است: صافات و ص. این دو سوره، معانی که در مجموعه اول بیان شده بود را تکمیل کرده.

·         سپس دو مجموعه زمر (سوره های زمر، غافر، فصلت) و شوری (سوره های شوری، زخرف، دخان) آمده و در شأن این قرآن حجت هایی را اقامه کرده است

سپس مجموعه پنجم آمده که از نصر و قتال و بحث کرده و این قسم به سوره ق خاتمه یافته.