سوره فاطر: مشخص کردن  و تفصیل راه «شکر عملی» و بیان ضرورت «خشیت»

محور سوره: آیه 29 سوره بقره

هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ‌ (29)

او خدایی است که همه آنچه را (از نعمتها) در زمین وجود دارد، برای شما آفرید؛ سپس به آسمان پرداخت؛ و آنها را به صورت هفت آسمان مرتب نمود؛ و او به هر چیز آگاه است.

مشاهده می شود که این سوره با یک مقدمه که شامل دو آیه اول سوره است شروع شده و پس از آن ندای «یا أَیُّهَا النَّاسُ» می آید و این ندا در این سوره سه بار تکرار می شود. پس می توان گفت که این سوره از یک مقدمه و سه مقطع تشکیل شده که هر یک از مقاطع با «یا أَیُّهَا النَّاسُ» شروع می شوند. و از اولین آیه مقطع اول که می فرماید: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّىتُؤْفَکُونَ» می توان فهمید که محور این سوره آیه دوم از محور سوره انعام است (پیش از این در سوره سبا در این باره توضیح داده شد) که می فرماید: «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَسَماواتٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ» این مطلب از مقدمه سوره که می فرماید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ فاطِرِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ ...» هم فهمیده می شود.

در سوره بقره بعد از آیه محور این سوره بحثی درباره ملائکه و خلافت انسان در مین مطرح می شود: «وَإِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» همچنین در مقدمه این سوره هم بحثی درباره ملائکه مشاهده می شود: «جاعِلِ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا أُولِی أَجْنِحَةٍ...» همچنین این سوره موضوع خلافت انسان در زمین را بیان می کند: «هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ» و این معنیی است که در سوره انعام هم به آن اشاره شده: «وَهُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلائِفَالْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ»

و همانطور که پیش از این هم بیان شد، همپوشانی بین سوره سبأ و فاطر وجود دارد چرا که از دو آیه ای که محور سوره انعام هستند، یکی محور سوره سبأ قرار گرفته و دیگری محور سوره فاطر و این دو آیةه دارای معانی مرتبط و مشترک هستند. پس به این ترتیب در سوره فاطر،‌سایه ای از آیه اول محور سوره انعام هم مشاهده می شود. پس با این توصیفات سوره فاطر راه شکر عملی را مشخص کرده و تفصیل می دهد.

این سوره بر وجوب شکر و نقطه شروع آن که همان خشیت است دلالت دارد. همچنین این سوره راه معرفت کامل خداوند را نشان می دهد و این تفصیل و تکمیل آن چیزی است که در سوره انعام بیان شده بود. همچنین این سوره مواردی که باعث می شود انسان از شکر کردن غفلت کند بیان شده و انسان را نسبت به آنها (شیطان و دنیا) هشدار می دهد و بیان می کند که رغبت در عزت و جاه و بزرگی، از موانع طریق الی الله هستند.

و از آنجا که شروع سیر به سوی خدا در قبول انذار رسولان نهفته و از آنجا که قبول انذار احتیاج به خشیت از خداوند دارد، این سوره به طریق تحقق خشیت اشاره می کند.

همانطور که بیان شد،‌ سوره فاطر تکمیل کننده سوره سبا است و بر مواردی که در آن سوره بیان شده بود بنا شده. پس سوره سبأ اساس موضوع شکر را وضع کرد و سوره فاطر بر آن اساس،‌ بنا شد. مواردی از وجوه تکامل بین این دو سوره را مشاهده می کنیم:

        در سوره سبأ بیان شد: «وَیَرَى الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ» همچنین در سوره فاطر می فرماید: «وَالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ هُوَ الْحَقُّ»

        در سوره سبا می فرماید «وَقَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ» و در سوره فاطر هم می فرماید «اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ».

        سوره سبأ بیان معرفت خدا و ایمان به روز آخرت و قیام به تکلیفی که همان شکر است ارتباط برقرار کرده و سوره فاطر طریق شکر عملی را بیان کرده است.

        سوره های سبأ و فاطر مجموعه شان را در قسم مثانی با بیان معانی زیادی تکمیل کرده اند. این دو سوره قضیه شکر را تعمیق بخشیده اند و آن موضوعی است که به قضیه تقوا مرتبط است که قضیه تقوا در سوره احزاب بیان شده بود. و تقوا هم بخشی از ایمان است که در سوره های زمره «الم» در این مجموعه به آن اشاره شد.

همانطور که بیان شد این سوره از یک مقدمه که شامل دو آیه است و سه مقطع تشکیل شده.