سوره مدثر: تکمیل بیان طریق تقوا (که در سوره قبل شروع شده بود) از خلال ذکر مواقف و مواضع کافرین
محور سوره: 25-27 سوره بقره
وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ کُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قَالُوا هٰذَا الَّذِی رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشَابِهاً وَ لَهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (25)
به کسانی که ایمان آورده، و کارهای شایسته انجام داده‌اند، بشارت ده که باغهایی از بهشت برای آنهاست که نهرها از زیر درختانش جاریست. هر زمان که میوه‌ای از آن، به آنان داده شود، می‌گویند: «این همان است که قبلا به ما روزی داده شده بود. (ولی اینها چقدر از آنها بهتر و عالیتر است.)» و میوه‌هایی که برای آنها آورده می‌شود، همه (از نظر خوبی و زیبایی) یکسانند. و برای آنان همسرانی پاک و پاکیزه است، و جاودانه در آن خواهند بود.
إِنَّ اللَّهَ لاَ یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ مَا ذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهٰذَا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً وَ مَا یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفَاسِقِینَ (26)
خداوند از این که (به موجودات ظاهرا کوچکی مانند) پشه، و حتی کمتر از آن، مثال بزند شرم نمی‌کند. (در این میان) آنان که ایمان آورده‌اند، می‌دانند که آن، حقیقتی است از طرف پروردگارشان؛ و اما آنها که راه کفر را پیموده‌اند، (این موضوع را بهانه کرده) می‌گویند: «منظور خداوند از این مثل چه بوده است؟!» (آری،) خدا جمع زیادی را با آن گمراه، و گروه بسیاری را هدایت می‌کند؛ ولی تنها فاسقان را با آن گمراه می‌سازد!
الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولٰئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ (27)
فاسقان کسانی هستند که پیمان خدا را، پس از محکم ساختن آن، میشکنند؛ و پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع نموده، و در روی زمین فساد میکنند؛ اینها زیانکارانند.
بعد از مقدمه سوره بقره، مقطع طریقین شروع می شود که بیان شد دو آیه ابتدایی مقطع طریقین، محور سوره مزمل هستند (آیات 21-22) 4آیه بعد از ابتدای مقطع طریقین، محور این سوره قرار دارد. مشاهده می شود که این آیه (آیه25 سوره بقره و محور این سوره) با تبشیر شروع شده و سوره مدثر هم با تبشیر به پیامبر ص و امر به انذار کافرین آغاز شده. از طرف دیگر در سوره بقره، قبل از اینکه آیه «و بشر....» (25: بقره) بیاید، آیه: «فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ» آمده که این آیه خودش انذار است. همچنین بعد از آیه 25 سوره بقره «و بشر...» در آیه 26 جمله: «... مَا ذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهٰذَا مَثَلاً ...» آمده که در سوره مدثر هم داریم: «وَلِیَقُولَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْکافِرُونَ ماذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مثلا» (آیه 31 مدثر). همچنین تشابهات دیگری هم بین آیات محور و آیات سوره مدثر وجود دارد که به جهت اختصار، بیان نمی شود.
پیش از این بیان شد که محور سوره مدثر، همان محور سوره مائده است. همانطور که محور سوره مزمل، همان محور سوره نساء بود. پیش از این دیدیم که سوره تحریم هم در محور سوره مائده تفصیل داده شده بود، هم اکنون مشاهده می شود که سوره مدثر هم در محور سوره مائده تفصیل داده شده.
همچنین پیش از این مشاهده شد که در سوره احزاب آیه «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ» و «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» متناوبا تکرار شده و در آنجا بیان شد که مقطعی که شروعش با «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ» است در محور سوره نساء تفصیل داده می شود و مقطعی که شروعش با «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» است، در محور سوره مائده تفصیل داده می شود. در سوره های مزمل و مدثر هم این تشابه برقرار است. سوره مزمل در محور سوره نساء تفصیل داده شد و سوره مدثر هم در محور سوره مائده.
در محور سوره مدثر از سوره بقره، بحثی درباره موقف کافرین در مقابل امثال و مثل های قرآنی است. (آیه 26 سوره بقره) در سوره مدثر به رسول الله ص امر می شود که چنین کسانی را انذار دهند چرا که سوره مدثر تفصیلی از شخصیت اینگونه کافران ارائه داده و آنها را تکفیر می کند. همچنین این سوره ویژگیهای درونی و شخصیتی ای را بیان می کند که باعث می شود کسانی چنین مواقف و مواضعی در مقابل قرآن داشته باشند و این سوره به تفصیل درباره عواقب چنین مواضعی بحث می کند. همچنین این سوره، برای مومنین سوره ای تربیتی است و ادب انذار و تبشیر را برای رسول الله ص تعریف می کند. این سوره شناختی از قرآن و شناختی از خداوند عزوجل ارائه می دهد و به این جهت با آیات محورش ارتباط دارد.
مشاهده شد که سوره مزمل مواردی را مشخص کرد که نذیر (پیامبر ص) در رابطه اش با خداوند و در مواقفش در مقابل کافرین باید به انجام برساند، و مشاهده خواهد شد که سوره مدثر اخلاقی را معرفی می کند که نذیر (رسول الله ص) برای انجام عملیات انذار و مقابله با انواع مکذبین باید کسب کند. همچنین این سوره (مدثر) وضعیت اهل یمین در آخرت و وضعیت مجرمین در آخرت را بیان می کند. پس سوره مدثر نقش سوره مزمل را در مجموعه اش کامل می کند.
مشاهده می شود که در آیات محور این سوره (26-27 سوره بقره) خداوند به مگس مثال زده «... أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً...». همچنین در سوره حج که با «یا ایها...» آغاز می شود هم خداوند مثلی به مگس زده «... لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً...» در سوره مدثر هم خداوند مثالی به نگهبانان جهم زده و تعداد آنها را بیان کرده. مثال سوره حج، کافران را در غایت حقارت بیان می کند و مثال سوره مدثر، کافران را در نهایت شدت و بلا و عظمت عقاب بیان می کند. پس شأن این قرآن مثال آوردن است اما کسانی که ایمان آورده اند با این مثالها می دانند که خداوند حق است ولی کافران در این مثالها شک می کنند: «فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ماذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا». در سوره مدثر دلیل این مثالها روشن شده: «... لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَ یَزْدَادَ الَّذِینَ آمَنُوا إِیمَاناً وَ لاَ یَرْتَابَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ لِیَقُولَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْکَافِرُونَ مَا ذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهٰذَا مَثَلاً...» (آیه31) «تا اهل کتاب [یهود و نصاری] یقین پیدا کنند و بر ایمان مؤمنان بیفزاید، و اهل کتاب و مؤمنان (در حقّانیّت این کتاب آسمانی) تردید به خود راه ندهند، و بیماردلان و کافران بگویند: «خدا از این توصیف چه منظوری دارد؟!»» پس مواضعی که مردم در مقابل مَثَل های قرآنی می گیرند، اهل ضلالت یا اهل هدایت بودن آنها را مشخص می کند.
