زمره الم: تفصیل مقدمه سوره بقره

سوره های این زمره همگی مقدمه سوره بقره را تفصیل می دهند. پیش از این بیان شد که مقدمه سوره بقره، درباره متقین و کافرین و منافقین بحث می کند و سوره های چهار گانه این زمره نیز اگر در صفات متقین تفصیل داده شده اند، در مقابلش صفات کافرین هم بیان شده اند. سوره های این زمره هر یک دیگری را کامل می کنند.

این زمره شامل چهار سوره است که:

موضوع اصلی سوره عنکبوت درباره آثار ایمان است

موضوع اصلی سوره روم درباره روز قیامت است

موضوع اصلی سوره لقمان هدایت به این قرآن است

موضوع اصلی این سوره (سوره سجده) رفع هرگونه شکی از این قرآن است

همانگونه که بعد از مقدمه سوره بقره آیه: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (البقرة: 21)» می آید تا طریق تحقق معانی که مقدمه سوره بیان کرده بود را توضیح دهد، پس بعد از سوره های چهارگانه ای که در زمره «الم» قرار گرفته و مقدمه سوره بقره را تفصیل می دادند، سوره احزاب می آید که با آیه: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَالْمُنافِقِینَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیماً» شروع می شود تا راهنمایی عملی تحقق مواردی که در چهار سوره قبل بیان شد، باشد. همانطور که مشاهده می شود در آیه اول سوره احزاب از کافرین و منافقین نام برده شده و این دو گروه همانهایی هستند که در مقدمه سوره بقره به آنها شاره می شد.

سوره لقمان: بیان حکمت قرآن و ضرورت تبعیت از آن و وصف تبعیت کنندگان از آن- هدایت به این قرآن

محور سوره: آیات 1-5 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

(عناوین دیگری که می توان به این سوره داد: بحث از ایمان و اثر عملی آن و تبیین ابعاد آن- خداوند حکیم است و کتابش هم حکیمانه است پس شایسته تبعیت است- نمونه ای از حکمت این کتاب و نمونه ای از حکمتی که خدا به حکیمی داده)

سوره آل عمران که تفصیل دهنده مقدمه سوره بقره است، با «الم» شروع می شود و چهار سوره ابتدایی این مجموعه نیز همگی با «الم» شروع می شوند. سوره لقمان سومین سوره از این چهار سوره است. پس به طور کلی محور این چهار سوره هم مقدمه سوره بقره است، اما هر سوره، موضوعی خاص از مقدمه را تفصیل می دهد.

سوره لقمان هم همانند سایر سوره های زمره اش در مقدمه سوره بقره با تمرکز خاص بر هدایت به کتاب خدا تفصیل داده شده و سپس از موقف مقابل و علت های درونی این امر بحث می کند، اینگونه که آیه اول این سوره، قرآن را به حکمت توصیف می کند و در این دعوتی برای پیروی از کتاب الهی است.

پس در این سوره کلام از حکمت الهی است و اینکه خداوند این حکمت را به بعضی از بندگانش می بخشد و این مساله اشاره دارد به اینکه مقتضای اتصاف خداوند به حکمت این است که کتابش هم حکیم باشد و اگر کتابش حکیم باشد بر انسان است که آن را تبعیت کند.

در اواسط سوره بحث از لقمان می شود و اینکه به او حکمت عطا شده و به این صورت نمونه ای از وصایای حکیمانه او که با موضوع سوره هم تناسب دارد بیان می شود تا خداوند بعد از آن از نعمت هایش بحث کند که انسان باید در مقابل آنها شکر کند و شکر به جز تبعیت از کتاب الهی نیست و اینگونه از خلال بحث از حکمت و نعمت، سوره موضوع تبعیت از کتاب و شروط لازمه این تبعیت را تعمیق می بخشد. و داستان لقمان در وسط سوره برای روشن کردن مطالب قبل از آن و بعد از آن است و همچنین نمونه ای است برای مطالبی که قبل از آن بیان شد و بعد از آن بیان خواهد شد. و به این ترتیب نقش اساسی در سوره دارد.

پس از تعمیق موضوع تبعیت از کتاب از خلال بیان حکمت و نعمت، سوره با بحثی درباره علم محیط خداوند به پایان می رسد. علم محیط خداوند از خلال ذکر کلیدهای غیب که کسی جز خدا به آنها علم ندارد بیان می شود و در این بیان، دعوتی برای تبعیت از کتاب خدا است. پس زمانی که خداوند تعالی تنها کسی است که غیب را می داند، این یعنی حکیم تر و عالم تر از او کسی نیست پس به این ترتیب، حکیم تر از کتاب او هم کسی نخواهد بود.

مقدمه سوره بقره از 20 آیه تشکیل شده. بخشی از آن درباره متقین است، بخشی درباره کافرین و بخشی هم درباره منافقین. هر صفتی که متقین دارند، در مقابلش کافرین یا منافقین صفت دیگری دارند. همانطور که مشاهده می شود که در این چهار سوره (عنکبوت، روم، لقمان و سجده) در سیاق اصلی، موضوعی از موضوعات آیات درباره متقین بیان می شود و در اثنای سوره، از مقابل آن هم بحث می شود. به این ترتیب درست از که بیان می شود محور این چهار سوره مقدمه سوره بقره است، اما با توجه به این نکته، این سوره ها در بقیه سوره بقره هم تفصیل داده شده اند.

پیش از این بیان شد که هر سوره ای زمانی که در محوری از سوره بقره تفصیل داده می شود، در امتدادات آن محور در سوره بقره هم تفصیل داده می شود. بنابراین در سوره بقره بیان شده: «وَمَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراًکَثِیراً (بقره: 269)» و بخشش حکمت، مرتبط به بخشش کتاب و توفیقی است که خداوند به انسان می دهد. و سوره لقمان در هر دو موضوع تفصیل داده شده، خداوند کتابش را به حکمت توصیف کرده و نمونه ای از بخشش حکمت به عبدی از عبادش را نیز ذکر کرده. «و لقد آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ» پس در این سوره نمونه ای از حکمت این کتاب است و نمونه ای از حکمتی که نزد حکیم است. همچنین در این سوره تعریفی از ماهیت حکمت نیز قرار دارد و همچنین این سوره بیان می کند که بر انسان است که در مقابل نعمت حکمت، شکر کند.