بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

مقدمه: آیات 1-20: تقسیم مردم به مومنین، کافرین و منافقین- تقوا و تقسیم بندی اهل آن

مقدمه سوره بقره از بیست آیه تشکیل شده (آیه اول حروف مقطعه است)، 4آیه (آیات 2-5) در وصف متقین، دو آیه در وصف کافرین و سیزده آیه در وصف منافقین. به این ترتیب مقدمه سوره بقره از سه فقره تشکیل شده.

مقدمه سوره بقره بلافاصله بعد از سوره فاتحه الکتاب مطرح شده و یک مثال از چیزی که باید باشیم را نشان داده، دو مثال چیزی که نباید باشیم را هم بیان کرده، این مقدمه بیان می کند که از متقین باشیم و از کافرین و منافقین نباشیم.

در خاتمه سوره فاتحه داریم: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ* صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» در فقره اول مقدمه سوره بقره، نمونه ای از متقین متناسب با این بخش از سوره فاتحه الکتاب مطرح شده.

همچنین داریم: «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلَا الضَّالِّینَ» در فقره دوم مقدمه سوره بقره، نمونه ای از کافرین و در فقره سوم آن نمونه ای از منافقین مشاهده می شود. پس کافران «الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» و «الضَّالِّینَ» هستند و منافقان هم«الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» و «الضَّالِّینَ» هستند.

هنچنین قبل از فقره پایانی سوره فاتحه الکتاب داریم: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» و مشاهده خواهیم کرد که قسم اول از اقسام سوره بقره با دعوت همگی مردم به عبادت شروع می شود: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ»  پس ارتباط بین سوره بقره و سوره فاتحه برقرار است و در حقیقت ارتباط این دو سوره بیشتر و دقیق تر از مواردی است که در اینجا بیان شد.

مشاهده خواهد شد که بعد از اینکه خداوند مردم را به سه دسته مومنین و کافرین و منافقین تقسیم کرد، در قسم اول از اقسام سوره بقره مردم به سلوک در طریقی فرا خوانده می شوند که آنها را از کفر و نفاق آزاد می کند و به سوی ایمان و تقوا سیر می دهد.

فقره اول: آیات 2-5: صفات مومنین

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

فقره دوم: آیات 6-7: صفات کافران

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ‌ (6)

کسانی که کافر شدند، برای آنان تفاوت نمی‌کند که آنان را (از عذاب الهی) بترسانی یا نترسانی؛ ایمان نخواهند آورد.

خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ‌ (7)

خدا بر دلها و گوشهای آنان مهر نهاده؛ و بر چشمهایشان پرده‌ای افکنده شده؛ و عذاب بزرگی در انتظار آنهاست.

فقره سوم: 8-20: صفات منافقان

این فقره از سه مجموعه تشکیل شده که مجموعه اول حقیقت منافقین را مشخص می کند، مجموعه دوم نمونه ای از اقوال و مواقف آنها را بیان می کند تا شناخته شوند و مجموعه سوم هم با بیان دو مثال شان آنها را بیان می کند و توضیح می دهد:

مجموعه اول: آیات 8-10: حقیقت منافقان

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ‌ (8)

گروهی از مردم کسانی هستند که می‌گویند: «به خدا و روز رستاخیز ایمان آورده‌ایم.» در حالی که ایمان ندارند.

یُخَادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ مَا یَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ مَا یَشْعُرُونَ‌ (9)

می‌خواهند خدا و مؤمنان را فریب دهند؛ در حالی که جز خودشان را فریب نمی‌دهند؛ (اما) نمی‌فهمند.

فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْذِبُونَ‌ (10)

در دلهای آنان یک نوع بیماری است؛ خداوند بر بیماری آنان افزوده؛ و به خاطر دروغهایی که میگفتند، عذاب دردناکی در انتظار آنهاست.

مجموعه دوم: 11-16: نمونه ای از گفته های منافقان

وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ لاَ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ‌ (11)

و هنگامی که به آنان گفته شود: «در زمین فساد نکنید» می‌گویند: «ما فقط اصلاح‌کننده‌ایم»!

أَلاَ إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لٰکِنْ لاَ یَشْعُرُونَ‌ (12)

آگاه باشید! اینها همان مفسدانند؛ ولی نمی‌فهمند.

وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَ نُؤْمِنُ کَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ أَلاَ إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَ لٰکِنْ لاَ یَعْلَمُونَ‌ (13)

و هنگامی که به آنان گفته شود: «همانند (سایر) مردم ایمان بیاورید!» می‌گویند: «آیا همچون ابلهان ایمان بیاوریم؟!» بدانید اینها همان ابلهانند ولی نمی‌دانند!

وَ إِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا إِلَى شَیَاطِینِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ‌ (14)

و هنگامی که افراد باایمان را ملاقات می‌کنند، و می‌گویند: «ما ایمان آورده‌ایم!» (ولی) هنگامی که با شیطانهای خود خلوت می‌کنند، می‌گویند: «ما با شمائیم! ما فقط (آنها را) مسخره می‌کنیم!»

اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ‌ (15)

خداوند آنان را استهزا می‌کند؛ و آنها را در طغیانشان نگه می‌دارد، تا سرگردان شوند.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَ مَا کَانُوا مُهْتَدِینَ‌ (16)

آنان کسانی هستند که «هدایت» را به «گمراهی» فروخته‌اند؛ و (این) تجارت آنها سودی نداده؛ و هدایت نیافته‌اند.

مجموعه سوم: 17-20: بیان دو مثال از منافقان

مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نَاراً فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُمَاتٍ لاَ یُبْصِرُونَ‌ (17)

آنان [ منافقان‌] همانند کسی هستند که آتشی افروخته (تا در بیابان تاریک، راه خود را پیدا کند)، ولی هنگامی که آتش اطراف او را روشن ساخت، خداوند (طوفانی می‌فرستد و) آن را خاموش می‌کند؛ و در تاریکیهای وحشتناکی که چشم کار نمی‌کند، آنها را رها می‌سازد.

صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَرْجِعُونَ‌ (18)

آنها کران، گنگها و کورانند؛ لذا (از راه خطا) بازنمی‌گردند!

أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِیهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکَافِرِینَ‌ (19)

یا همچون بارانی از آسمان، که در شب تاریک همراه با رعد و برق و صاعقه (بر سر رهگذران) ببارد. آنها از ترس مرگ، انگشتانشان را در گوشهای خود می‌گذارند؛ تا صدای صاعقه را نشنوند. و خداوند به کافران احاطه دارد (و در قبضه قدرت او هستند).

یَکَادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ کُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذَا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قَامُوا وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (20)

(روشنائی خیره کننده) برق، نزدیک است چشمانشان را برباید. هر زمان که (برق جستن می‌کند، و صفحه بیابان را) برای آنها روشن می‌سازد، (چند گامی) در پرتو آن راه می‌روند؛ و چون خاموش می‌شود، توقف می‌کنند. و اگر خدا بخواهد، گوش و چشم آنها را از بین می‌برد؛ چرا که خداوند بر هر چیز تواناست.

قسم اول سوره بقره: 21-167 طریق تقوا و طریق کفر و نفاق. شروع طریق تقوا، عبادت و توحید و ایمان و عمل صالح است و طریق ضلال نقض میثاق، قطع ما امر الله ... و افساد فی الارض

بحث ساختاری در مورد این قسم

جمله «یا أَیُّهَا النَّاسُ» دو بار در سوره بقره تکرار می شود که یک بار آن در ابتدای این قسم (قسم اول سوره بقره) است «یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ» و بار دیگر هم در ابتدای قسم دوم این سوره «یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِحَلالًا طَیِّباً» و این شروع، یکی از علاماتی است که ابتدا و انتهای قسم اول و دوم این سوره را مشخص می کند.

نشانه دیگری که حدود قسم اول سوره بقره را مشخص می کند، پایان یافتن این قسم با معانی شبیه به معانی ابتدایی این قسم است.

در ابتدای این قسم داریم: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ* الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَالسَّماءَ بِناءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»

و در انتهای این قسم می فرماید: «وَإِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ» که این معنی با آیه « اعْبُدُوا رَبَّکُمُ» ابتدای قسم تشابه معنایی دارد چرا که این عباس در تفسیرش گفته اعبدوا ربکم به معنی وحدوا ربکم است.

علاوه بر این ارتباط معنایی بین ابتدا و انتهای قسم اول سوره بقره، ارتباط های دیگری هم وجود دارد که به جهت اختصار بیان نمی شوند.

نشانه سومی که حدود این قسم را مشخص می کند: در مقدمه سوره بقره مشاهده شد که فقره سوم این مقدمه (جایی که در مورد منافقین بحث می کند)، با «و من الناس» شروع شده و در سوره بقره این اولین باری است که «و من الناس» آمده. در قسم اول سوره بقره هم این آیه «و من الناس» ذکر شده و این نشان می دهد که قسم اول سوره بقره در اینجا به اتمام می رسد.

نشان چهارمی که حدود قسم اول سوره بقره را مشخص می کند، معانی این قسم است.

بحث معنایی در مورد قسم اول سوره بقره

این قسم از 6 مقطع تشکیل شده که هر مقطعی، به مقطع قبلی و مقطع بعدی اش مرتبط است به این صورت که:

        مقطع اول: این مقطع همگی مردم را به سلوک در طریق عبادت و توحید دعوت می کند تا از متقین باشند. در این مقطع حجت هایی از خلال اعجاز قرآن ذکر می شود. در ادامه عواملی که باعث هدایت نشدن انسان می شود را ذکر می کند و علیه کافرین دلیل و حجتی را بیان می کند.

        مقطع دوم: داستان حضرت آدم ع را بیان می کند که این داستان با آیه «فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ* وَالَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ» به اتمام می رسد و بیان می کند که وضع عادی انسان این است که به هدایت خداوند هدایت شود و به این ترتیب حالت عادی انسان این است که از متقین باشد و در این طریق سلوک کند.

        پس از این مقطع، در دو مقطع داستان بنی اسرائیل و داستان حضرت ابراهیم ع بیان می شود که در هر دو مقطع درسهایی برای امت رسول الله ص است.

        مقطع سوم: در این مقطع داستان بنی اسرائیل به عنوان امتی که وحی به سوی آنها آمد ولی آنها تفریط کردند بیان می شود.

        مقطع چهارم: در این مقطع داستان حضرت ابراهیم ع به عنوان نمونه ای از کسی که وحی بر او نازل شد و او حق آن را ادا کرد بیان می شود: «وَإِذِ ابْتَلى إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ».

        مقطع پنجم: در ادامه داستان حضرت ابراهیم ع و بنای کعبه، مقطع جدیدی درباره قبله مسلمین مطرح می شود که در این مقطع هم درس هایی برای مومنین وجود دارد.

        مقطع ششم: در این مقطع به طور مستقیم و رو در رو توجیهاتی نسبت به مسلمانان بیان می شود که با همه مطالبی که در مقاطع قبلی بیان شده بود ارتباط دارد.

مقطع اول: 21-29: روشن کردن مسیر تقوا و مسیر ضلالت. دعوت به طریق تقوا

پس از آنکه خداوند در مقدمه سوره بقره اقسام مکلفین را به سه دسته مومنین و کافرین و منافقین تقسیم کرده و صفات و احوال آن ها را بیان کرد، در این مقطع آنها را به عبادت و توحیدش دعوت می کند تا همگی آنها به واسطه طی این طریق، از متقین باشند. در این راه حجت هایی را علیه آنها اقامه می کند، حجت هایی از قبیل اینکه:

        در کتاب خدا هیچ شکی وجود ندارد.

        آنها را بشارت می دهد که کسانی که این دعوت را اجابت کنند، اسباب حقیقت را بر آنها می گشاید تا از گمراهی که بر کافرین و منافقین حاکم است خارج شوند.

        با کافرین مناقشه می کند و حجت هایی را علیه آنها اقامه می کند.

اگر مقدمه سوره بقره بعضی از معانی را تقریر کرد، این مقطع دعوت می کند و حجت هایی را اقامه می کند.

به طور کلی این مقطع، بیشترین ارتباط را با مقدمه سوره بقره و بالتبع با سوره حمد دارد. و بقیه مقاطع سوره بقره، ارتباط عمیقی با این مقطع دارند به صورتی که می توان گفت که بقیه سوره بقره، در حال تعمیق و تفصیل بخشیدن به معانی این مقطع هستند.

فقره اول: 21-25: طریق تقوا، ماهیت تقوا و روش رسیدن به آن (این فقره در سوره نساء تفصیل داده می شود)

مقدمه سوره بقره، مردم را به سه دسته تقسیم کرد. دو آیه ی بعد از مقدمه سوره بقره، مردم را دعوت می کند تا با سلوک در طریق تقوا، از متقین باشند. سپس حجت هایی که برای سیر در طریق تقوا اقامه می شود:

        اقامه حجت از خلال ظاهر خلقت و نعمت های خداوند

        اقامه حجت در این مورد که این قرآن از جانب خداوند نازل شده و بیان ضرورت سیر در طریق تقوا

اقامه حجت از خلال ظاهر خلقت و نعمت های خداوند

یَا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‌ (21)

ای مردم! پروردگار خود را پرستش کنید؛ آن کس که شما، و کسانی را که پیش از شما بودند آفرید، تا پرهیزکار شوید.

الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِرَاشاً وَ السَّمَاءَ بِنَاءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَکُمْ فَلاَ تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَاداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ‌ (22)

آن کس که زمین را بستر شما، و آسمان [ جو زمین‌] را همچون سقفی بالای سر شما قرار داد؛ و از آسمان آبی فرو فرستاد؛ و به وسیله آن، میوه‌ها را پرورش داد؛ تا روزی شما باشد. بنابر این، برای خدا همتایانی قرار ندهید، در حالی که می‌دانید (هیچ یک از آنها، نه شما را آفریده‌اند، و نه شما را روزی می‌دهند).

اقامه حجت در این مورد که این قرآن از جانب خداوند نازل شده و بیان ضرورت سیر در طریق تقوا

ملاحظه می شود که در مقدمه سوره بقره داشتیم: «ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ» و در این آیات داریم: « وَإِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ» و این دلیلی است بر اینکه هیچ شکی در این قرآن نیست و همچنین دلیلی بر وجوب ایمان به وحیِ نازل شده بر محمد ص است و این یکی از نکاتی است که در مقدمه سوره بقره ذکر شده بود: « وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ»

همچنین در مقدمه سوره بقره آیاتی ذکر شد که بیانگر استحقاق کافرین و منافقین برای عذاب الهی بود. در مورد کافرین فرمود: « وَلَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ» و در مورد منافقین فرمود: « وَلَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ». در آیات بعد از مقدمه سوره بقره (در این آیات) ماهیت این عذاب ذکر می شود، « فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ» و در این آیات، منافقین را هم همرتبه کافرین گرفته است.

همچنین در آیه 25 این فقره، مظهر فلاح و رستگاری که در مقدمه سوره بقره برای متقین بیان شده بود، ذکر می شود، مظهر رستگاری شان «جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ....» است

وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَدَاءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ‌ (23)

و اگر در باره آنچه بر بنده خود [پیامبر] نازل کرده‌ایم شک و تردید دارید، (دست کم) یک سوره همانند آن بیاورید؛ و گواهان خود را - غیر خدا - برای این کار، فرا خوانید اگر راست می‌گویید!

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ‌ (24)

پس اگر چنین نکنید - که هرگز نخواهید کرد - از آتشی بترسید که هیزم آن، بدنهای مردم (گنهکار) و سنگها [بتها] است، و برای کافران، آماده شده است!

وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ کُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قَالُوا هٰذَا الَّذِی رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشَابِهاً وَ لَهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ‌ (25)

به کسانی که ایمان آورده، و کارهای شایسته انجام داده‌اند، بشارت ده که باغهایی از بهشت برای آنهاست که نهرها از زیر درختانش جاریست. هر زمان که میوه‌ای از آن، به آنان داده شود، می‌گویند: «این همان است که قبلا به ما روزی داده شده بود. (ولی اینها چقدر از آنها بهتر و عالیتر است.)» و میوه‌هایی که برای آنها آورده می‌شود، همه (از نظر خوبی و زیبایی) یکسانند. و برای آنان همسرانی پاک و پاکیزه است، و جاودانه در آن خواهند بود.

فقره دوم: 26-27: طریق ضلالت و فسق هایی که انسان را به سوی کفر و نفاق می برند. (این فقره در سوره مائده تفصیل داده می شود)

        در مقدمه سوره بقره ذکری از متقین شد و بیان شد که آنها رستگارانند و عذاب الیم برای کافران و منافقین است. آنها کسانی هستند که ضلالت را با هدایت و خریدند (هدایت را دادند و ضلالت دریافت کردند) و از این تجارتشان هیچ سودی نخواهند برد و همچنین ذکر شد که کسانی که صفات کافران و منافقان در آنها تجمع کند، خاسرین و زیانکاران هستند و این دلیلی است بر اینکه این صفاتی که آنجا ذکر شد، صفات مشترک بین منافقین و کافرین است و همگی آنها فاسقند. همچنین در بحثی درباره کافرین، خداوند بیان کرد که بر دلهایشان مهر زده و در بحثی درباره منافقین بیان شد که خدا نورشان را برده.

در این آیات خداوند بیان می کند که هیچ کس غیر از فاسقین گمراه نخواهد شد. فاسقین هم کسانی هستند که عهد خدا را بعد از اینکه با او میثاق بستند، می شکنند  « الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ و ...». از آنچه گفته شد مشخص می شود که بر دلهای کافران مهر نخورده، و خدا نور منافقین را نبرده الا به سبب اعمالی که مرتکب شده اند و طریقی که در آن سیر می کنند که به این واسطه است که استحقاق آنچه گفته شد را پیدا کرده اند. این یکی از مظاهر ارتباط این آیات با مقدمه سوره بقره است.

        در مقدمه سوره بقره بحثی در مورد کسانی که به وسیله کتاب هدایت می شوند بیان شد و آنها کسانی هستند که این صفات در آنها جمع شده: به غیب ایمان دارند، نماز را برپا می دارند و انفاق می کنند. در این دو آیه خداوند کسانی را ذکر می کند که به کتاب خدا هدایت نمی شوند و آنها کسانی هستند که نقض عهد می کنند و پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع کرده و در زمین فساد می کنند. به این ترتیب مسیری برای راغبین هدایت الهی مشخص می شود. مسیری که در آن باید کارهایی را انجام داده و از انجام برخی کارها اجتناب ورزند (که همه این موارد بیان شد. این مظهر دوم از مظاهر ارتباط این آیات با مقدمه سوره بقره است.

پس از اینکه خداوند طریق تقوا را معرفی کرد و ماهیت تقوا را شناساند و متقین را بشارت داد، در این آیات طریق ضلالت معرفی می شود تا انسان از آن اجتناب کند.

        این دو آیه در سیاق آیه « یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ ...» بیان شده و مشاهده شد که امر به عبادت، در حقیقت امر به معرفت خداوند است و این دو آیه نیز در راستای شناخت خداوند هستند و به همین دلیل با « إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِیأَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا» شروع شده اند. به این ترتیب متوجه می شویم که خداوند گمراه می کند و هدایت می کند و گمراه کردن او بر اساس استحقاق افراد است و این نوعی شناخت خداوند و اصلاح برداشت های غلط در مورد خداوند است.

        این دو آیه بعد از آیه ای مطرح شده اند که خداوند در آن مومنین یعنی کسانی که اعمال صالح انجام داده اند را بشارت می دهد. این دو آیه، انذاری در مقابل آن تبشیر است و این انذار برای کسی است که از طریق خداوند گمراه شده است.

إِنَّ اللَّهَ لاَ یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ مَا ذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهٰذَا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً وَ مَا یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفَاسِقِینَ‌ (26)

خداوند از این که (به موجودات ظاهرا کوچکی مانند) پشه، و حتی کمتر از آن، مثال بزند شرم نمی‌کند. (در این میان) آنان که ایمان آورده‌اند، می‌دانند که آن، حقیقتی است از طرف پروردگارشان؛ و اما آنها که راه کفر را پیموده‌اند، (این موضوع را بهانه کرده) می‌گویند: «منظور خداوند از این مثل چه بوده است؟!» (آری،) خدا جمع زیادی را با آن گمراه، و گروه بسیاری را هدایت می‌کند؛ ولی تنها فاسقان را با آن گمراه می‌سازد!

الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولٰئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ‌ (27)

فاسقان کسانی هستند که پیمان خدا را، پس از محکم ساختن آن، میشکنند؛ و پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع نموده، و در روی زمین فساد میکنند؛ اینها زیانکارانند.

فقره سوم: 28-29: مناقشه با کافرین درباره کفرشان و اقامه حجت بر علیه آنان (این فقره در سوره انعام تفصیل داده می شود)

فقره اول این مقطع با دعوت به سوی عبادت و توحید خداوند شروع می شود و در فقره دوم این مقطع شناختی نسبت به خداوند ایجاد می شود. سپس در فقره سوم (این فقره) با کافرینی که به خداوند کفر می ورزند، مناقشه می کند و از خلال ظواهر زندگی و نعمت های خداوند بر علیه آنها حجت هایی اقامه می کند.

ملاحظه می شود که این مقطع با آیه «الذی خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ» شروع شد و دو آیه پایانی این مقطع هم به خلقت و حیات انسان و بازگشتش به سوی خداوند تذکر می دهد. به این ترتیب مناسب است که حکمت تسلسل و به هم پیوستگی فقرات این مقطع را ذکر کنیم:

در فقره اول، راه رسیدن به خدا، به صورت کامل ذکر می شود از جمله: وجوب معرفت الهی و اقامه حجت بر اینکه در این قرآن هیچ شکی نیست.

در فقره دوم از طرفی معرفت انسان نسبت به خداوند زیاد شده و از طرف دیگر شبهه را از این قرآن نفی می کند.

در فقره سوم با کافرین در موضوع کفرشان به خداوند به مناقشه می پردازد. اینکه مطالب فقره سوم پس از فقرات اول و دوم مطرح شد، نشان می دهد که باطل ترین باطل ها، کفر به خداوند است. همچنین بیان مطالب فقره سوم پس از آیه « الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ» (آیه پایانی فقره دوم) نشان می دهد که دلیل اصلی درگمراهی کافرین و منافقین، کفر به خداوند است.

کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ کُنْتُمْ أَمْوَاتاً فَأَحْیَاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ‌ (28)

چگونه به خداوند کافر می‌شوید؟! در حالی که شما مردگان (و اجسام بی‌روحی) بودید، و او شما را زنده کرد؛ سپس شما را می‌میراند؛ و بار دیگر شما را زنده می‌کند؛ سپس به سوی او بازگردانده می‌شوید. (بنابر این، نه حیات و زندگی شما از شماست، و نه مرگتان؛ آنچه دارید از خداست).

هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ‌ (29)

او خدایی است که همه آنچه را (از نعمتها) در زمین وجود دارد، برای شما آفرید؛ سپس به آسمان پرداخت؛ و آنها را به صورت هفت آسمان مرتب نمود؛ و او به هر چیز آگاه است.

مقطع دوم: 30-39 مقطع حضرت آدم علیه السلام، وظیفه انسان تبعیت از هدایت (چیزی که خدا نازل کرده) است. (این مقطع در سوره اعراف توضیح داده می شود)

پس از بیان مقطع اول سوره بقره، در این مقطع داستان حضرت آدم علیه السلام ذکر می شود. ارتباط این مقطع با مقطع قبلی به این صورت است که:

در مقطع قبل متوجه شدیم که انسان بزرگ و آقای این زمین است و همه چیز به خاطر انسان آفریده شده و به همین دلیل انسان عزیزتر و کریم تر و بالاتر از هر چیز مادی و با ارزشتر از هر ارزش مادی در این زمین است و همه مادیات زمین، برای انسان آفریده و ساخته شده اند تا انسان بتواند انسانیتش را تحقق بخشد و وجود انسانی اش را تقریر کند. و نقش انسان در زمین، نقش اصلی و تعیین کننده ای است.

پس از اینکه خداوند در مقدمه سوره بقره، اقسام مردم را بیان کرد و در مقطع اول از قسم اول سوره بقره (مقطع قبلی) آن را توضیح داد، در این مقطع داستان حضرت آدم علیه السلام بیان می شود. این داستان بیان می شود تا بگوید: اگر از متقین و مهتدین به کتاب خدا باشید، شامل قاعده عامِ «فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ» خواهید شد و اگر برعکس باشد و اینگونه نباشید، در آنچه که خداوند برای شما آماده کرده گرفتار خواهید شد: «وَالَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ» (آیه پایانی این مقطع)

خلاصه مباحث این مقطع:

        در مقطع اول، امر و نهی بیان شد «اعْبُدُوا رَبَّکُمُ» و داستان حضرت آدم علیه السلام عاقبت آن امر و نهی را بیان کرده و راهی را معرفی می کند که در صورت وقوع معصیت، بتوان در آن راه قدم نهاد «إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‌»

        در مقطع اول مشخص شد که راز گمراهی، نقض عهد و قطع ما امر الله به ان یوصل و افساد در زمین است، داستان حضرت آدم علیه السلام می فهماند که افساد در زمین با حکمت خلقت انسان منافی است. کما اینکه در این داستان متوجه می شویم که اصلی ترین دلایل گمراهی، در کبر و حسد و شهوت و حرص نهفته است.

        در مقطع اول متوجه شدیم که زمین برای انسان خلق شده، در این مقطع بعضی از اسرار خلافت انسان بر این زمین مشخص می شود.

        اینکه خداوند تذکر می دهد که نعمت را بر انسان تمام کرده و او را خلق کرده و خلیفه زمین قرار داده و استعداد این خلافت را هم به او عطا کرده، تهییج و تشویقی برای انسان است تا به طاعت روی بیاورد و از معاصی دوری کند کما اینکه پیش از این (در مقطع قبلی) هم این مطلب ذکر شده بود.

        همانگونه که مقدمه سوره بقره داستان متقین و کافرین را بیان کرد، داستان حضرت آدم علیه السلام قضیه تقوا را عمق می بخشد و قضیه کفر را می فهماند.

        همه مباحث و مسائل مطرح شده در این مقطع، تعمیقی است بر قضیه سیر در «صراط مستقیم» و دوری از صراط «مغضوب علیهم» و «ضالین»

وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُوا أَ تَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا وَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ‌ (30)

(به خاطر بیاور) هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت: «من در روی زمین، جانشینی [نماینده‌ای‌] قرار خواهم داد.» فرشتگان گفتند: «پروردگارا!» آیا کسی را در آن قرار می‌دهی که فساد و خونریزی کند؟! (زیرا موجودات زمینی دیگر، که قبل از این آدم وجود داشتند نیز، به فساد و خونریزی آلوده شدند. اگر هدف از آفرینش این انسان، عبادت است،) ما تسبیح و حمد تو را بجا می‌آوریم، و تو را تقدیس می‌کنیم.» پروردگار فرمود: «من حقایقی را می‌دانم که شما نمی‌دانید.»

وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلاَئِکَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْمَاءِ هٰؤُلاَءِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ‌ (31)

سپس علم اسماء [علم اسرار آفرینش و نامگذاری موجودات‌] را همگی به آدم آموخت. بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: «اگر راست می‌گویید، اسامی اینها را به من خبر دهید!»

قَالُوا سُبْحَانَکَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ‌ (32)

فرشتگان عرض کردند: «منزهی تو! ما چیزی جز آنچه به ما تعلیم داده‌ای، نمی‌دانیم؛ تو دانا و حکیمی.»

قَالَ یَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَ مَا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ‌ (33)

فرمود: «ای آدم! آنان را از اسامی (و اسرار) این موجودات آگاه کن.» هنگامی که آنان را آگاه کرد، خداوند فرمود: «آیا به شما نگفتم که من، غیب آسمانها و زمین را میدانم؟! و نیز میدانم آنچه را شما آشکار میکنید، و آنچه را پنهان میداشتید!»

وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبَى وَ اسْتَکْبَرَ وَ کَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ‌ (34)

و (یاد کن) هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: «برای آدم سجده و خضوع کنید!» همگی سجده کردند؛ جز ابلیس که سر باز زد، و تکبر ورزید، (و به خاطر نافرمانی و تکبرش) از کافران شد.

وَ قُلْنَا یَا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلاَ مِنْهَا رَغَداً حَیْثُ شِئْتُمَا وَ لاَ تَقْرَبَا هٰذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الظَّالِمِینَ‌ (35)

و گفتیم: «ای آدم! تو با همسرت در بهشت سکونت کن؛ و از (نعمتهای) آن، از هر جا می‌خواهید، گوارا بخورید؛ (اما) نزدیک این درخت نشوید؛ که از ستمگران خواهید شد.

فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا کَانَا فِیهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتَاعٌ إِلَى حِینٍ‌ (36)

پس شیطان موجب لغزش آنها از بهشت شد؛ و آنان را از آنچه در آن بودند، بیرون کرد. و (در این هنگام) به آنها گفتیم: «همگی (به زمین) فرود آیید! در حالی که بعضی دشمن دیگری خواهید بود. و برای شما در زمین، تا مدت معینی قرارگاه و وسیله بهره برداری خواهد بود.»

فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‌ (37)

سپس آدم از پروردگارش کلماتی دریافت داشت؛ (و با آنها توبه کرد.) و خداوند توبه او را پذیرفت؛ چرا که خداوند توبه‌پذیر و مهربان است.

 

قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِیعاً فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَایَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ‌ (38)

گفتیم: «همگی از آن، فرود آیید! هرگاه هدایتی از طرف من برای شما آمد، کسانی که از آن پیروی کنند، نه ترسی بر آنهاست، و نه غمگین شوند.»

وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا أُولٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ‌ (39)

و کسانی که کافر شدند، و آیات ما را دروغ پنداشتند اهل دوزخند؛ و همیشه در آن خواهند بود.

مقطع سوم: 40-123: بنی اسرائیل به عنوان نمونه ای که هدایت بر آنها نازل شد ولی منحرف شدند.

در انتهای مقطع قبل که داستان حضرت آدم علیه السلام را بیان می کرد، قاعده ای به این صورت بیان شد که: «فَمَنْ تَبِعَ هُدَایَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ‌ (38) وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا أُولٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ‌ (39)» این مقطع در پی توضیح عملی آن قاعده است.

این مقطع پس از داستان حضرت آدم علیه السلام به عنوان نمونه ای از امتی که هدایت بر آنها نازل شد ذکر می شود و موقف آنها را در مقابل این هدایت بیان می کند و دروسی که این امت از این داستان می تواند بگیرد را بیان می کند. این دروس به این صورت است:

پیش از امت ما، امتی بود که هدایت بر آنها نازل شد و رسولانی به سوی آنها فرستاده شد و همچنین کتاب های آسمانی هم یکی پس از دیگری برایشان نازل شد. همچنین برای عمل به کتب آسمانی و پیروی از رسولانشان، عهد هایی هم از آنها گرفته شد.

همه این مطالب، این مساله را مفروض گرفته که این امت (امت حضرت محمد ص) باید به هدایت روی بیاورد و از آخرین کتاب الهی، و آخرین رسولش ص پیروی کند. و اگر حق هدایت را ادا نکند در همان گودالی گرفتار می شود که امت های پیشین گرفتار شدند. اتفاقاتی که برای آن امت (بنی اسرائیل) افتاد، می تواند چراغ راهی باشد برای امت پیامبر آخرالزمان ص.

به این ترتیب «صراط مستقیم» و همچنین صراط «مغضوب علیهم» و صراط «ضالین» واضح تر و مشخص تر می شود تا انسان بتواند در آن سیر کند.

این مقطع از یک مدخل و دو فصل تشکیل شده که در مدخل این مقطع، اوامر و نواهی بیان شده و در ادامه، طی دو فصل برخی از این اوامر و نواهی تفصیل داده می شوند گویی مطلبی در مدخل بیان شده و در ادامه طی دو فصل، دلایلی برای آن ذکر می شود که نفس این مطالب، دروسی را برای امت اسلام آشکار می کند تا در سیرش به راه مغضوب علیهم و ضالین گرفتار نشود.

مشاهده خواهد شد که فصل اول این مقطع، آیه اول مدخل را تفصیل خواهد داد و دو فقره ی فصل دوم، سه آیه بعدی مدخل را تفصیل خواهند داد و سپس در فقره سوم (از فصل دوم این مقطع) مناقشه ای است درباره قضیه­ی ایمان که در آیه اول از این سه آیه بیان شده بود (آیه 41) به اعتبار اینکه این ایمان، متوقف است بر همه­ی مطالبی که بعد از آن بیان شده. بر این اساس، فقره چهارم (از فصل دوم این مقطع) به امت اسلامی و مسلمانان، دروس تعامل با اهل کتاب و کافرین را آموزش می دهد و مواقف و مواضع اصلی آنها را رد می کند.

به این ترتیب مشاهده خواهد شد که این مقطع به پایان می رسد، ولی همه اوامر و نواهی که در مدخل بیان شده بود، پوشش و تفصیل داده نمی شود و این به این دلیل است که بحث با اهل کتاب همچنان باز است و در ادامه و در مقاطع بعدی، سایر اوامر و نواهی مدخل این مقطع، تفصیل و پوشش داده خواهند شد.

مدخل: 40-46 امر و نهی به اهل کتاب که در دینشان هم آمده و علاج مشکل ایمان نیاوردنشان است.

در این فقره پانزده امر و نهی ذکر شده که مجموعه آنها، علاج کامل مشکلات اهل کتاب است و در پی اصلاح امر اهل کتاب بر مقتضای دین خدا است.

ملاحظه می شود که این اوامر و نواهی در صیغه خطاب به بنی اسرائیل بیان شده و بقیه این مقطع، یا در بیان دلایل صدور این اوامر و نواهی است و یا در بیان دروسی است که این امت (امت پیامبر ص) باید از این اوامر و نواهی بگیرد.

همانطور که بیان شد، پس از این مدخل، در دو فصل برخی از مطالبِ بیان شده در این مدخل تفصیل داده شده و برایشان دلیل آورده می شود تا از خلال آن، دروسی برای امت اسلام آشکار شود.

یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ‌ (40)

ای فرزندان اسرائیل! نعمتهایی را که به شما ارزانی داشتم به یاد آورید! و به پیمانی که با من بسته‌اید وفا کنید، تا من نیز به پیمان شما وفا کنم. (و در راه انجام وظیفه، و عمل به پیمانها) تنها از من بترسید!

وَ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِمَا مَعَکُمْ وَ لاَ تَکُونُوا أَوَّلَ کَافِرٍ بِهِ وَ لاَ تَشْتَرُوا بِآیَاتِی ثَمَناً قَلِیلاً وَ إِیَّایَ فَاتَّقُونِ‌ (41)

 

و به آنچه نازل کرده‌ام [قرآن‌] ایمان بیاورید! که نشانه‌های آن، با آنچه در کتابهای شماست، مطابقت دارد؛ و نخستین کافر به آن نباشید! و آیات مرا به بهای ناچیزی نفروشید! (و به خاطر درآمد مختصری، نشانه‌های قرآن و پیامبر اسلام را، که در کتب شما موجود است، پنهان نکنید!)و تنها از من (و مخالفت دستورهایم) بترسید (نه از مردم)!

وَ لاَ تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ‌ (42)

و حق را با باطل نیامیزید! و حقیقت را با اینکه می‌دانید کتمان نکنید!

وَ أَقِیمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّکَاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ‌ (43)

و نماز را بپا دارید، و زکات را بپردازید، و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید (و نماز را با جماعت بگزارید)!

أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَابَ أَ فَلاَ تَعْقِلُونَ‌ (44)

آیا مردم را به نیکی (و ایمان به پیامبری که صفات او آشکارا در تورات آمده) دعوت می‌کنید، اما خودتان را فراموش می‌نمایید؛ با اینکه شما کتاب (آسمانی) را می‌خوانید! آیا نمی‌اندیشید؟!

وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاَةِ وَ إِنَّهَا لَکَبِیرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِینَ‌ (45)

از صبر و نماز یاری جوئید؛ (و با استقامت و مهار هوسهای درونی و توجه به پروردگار، نیرو بگیرید؛) و این کار، جز برای خاشعان، گران است.

الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاَقُو رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ رَاجِعُونَ‌ (46)

آنها کسانی هستند که می‌دانند دیدارکننده پروردگار خویشند، و به سوی او بازمی‌گردند.

فصل اول: 47-74: تفصیل امر و نهی هایی که در [آیه اول] مدخل ذکر شد

این فقره از دو مجموعه تشکیل شده که مجموعه اول آن به آیه: «یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ ...» (بخش اول آیه 40) مربوط است و درباره نعمت هایی که به بنی اسرائیل داده شده بحث می کند، و فقره دوم به آیه: «... وَأَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَإِیَّایَ فَارْهَبُونِ» (بخش دوم آیه 40) مربوط است و بنی اسرائیل را به وفای به عهدشان ترغیب می کند.

در حقیقت این فصل، دلایلی برای اوامر و نواهی که در مدخل این مقطع ذکر شد می آورد تا از خلال آن، دروسی برای امت اسلام آشکار شود و این امت بتواند به صراط مستقیم راه یابد و گرفتار صراط مغضوب علیهم و ضالین نشود.

فقره اول: 47-62: نمونه هایی از نعمت های خداوند بر بنی اسرائیل

این فقره توضیح بخش اول مدخل این مقطع است. «یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ ...» (بخش اول آیه 40). در این فقره نمونه هایی از نعمت هایی که خداوند به بنی اسرائیل داده بیان می شود، نعمت هایی از قبیل:

برتری دادن آنها به همه امت های زمان خودشان، نجاتشان از دست فرعون، نازل کردن تورات بر آنها، قبول توبه آنها بعد از اینکه به گوساله پرستی روی آوردند، زنده کردنشان بعد از اینکه به عقوبت کاری که کرده بودند، آنها را میرانده بود، سایه قرار دادن ابرها بر بالای سر پدرانشان، نازل کردن من و سلوی به سوی آنها، فتح بعضی از شهرها برای آنها، جاری کردن آب به شکل معجزه برای آنها، مباح کردن آنچه که خواسته بودند و نفسشان اشتهای آن را داشت.

اما این تذکر به نعمت هایی که به بنی اسرائیل داده شد، در سیاق تذکر به طینت خائن آنها است، چرا که آنها با وجود این همه نعمت هایی که به آنها داده شد، باز هم خیانت کردند. به همین دلیل این فقره در مورد عقوباتی که بر آنها نازل شده هم بحث می کند، عقوباتی از قبیل:

خوردن مهر ذلت و مسکنت بر آنها، رجوع آنها به غضب الهی، به جز کسانی از آنها که مومن باشند و اعمال صالح انجام دهند. و این داستان درسی برای امت ما و زمینه چینی برای اتفاقاتی است که بعدا خواهد افتاد و دروس دیگری که از آنها خواهیم آموخت.

در انتهای این فقره قاعده ای ذکر شده که شبیه قاعده ای است که در انتهای داستان حضرت آدم علیه السلام بیان شده بود، «و ضربت علیهم الذله و المسکنه و باؤوا بغضب من الله.... و لا هم یحزنون» در انتهای داستان حضرت آدم علیه السلام هم داشتیم: «فمن تبع هدای فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون ... هم فیها خالدون» و این دلیلی است بر شناخت انتهای این مقطع به این صورت که: تمامی این فقره در بیان نعمت هایی است که به بنی اسرائیل داده شده، و در انتها به یک قاعده ختم می شود، سپس در ادامه فقره دیگری می آید که به میثاقی که از بنی اسرائیل گرفته شده بود اشاره می کند، و آن هم به یک قاعده ختم می شود.

در این فقره داریم: «و باؤوا بغضب من الله» و پیش از این هم در سوره فاتحه داشتیم: «غیر المغضوب علیهم» و این نشان می دهد که این فقره آن بخش از سوره فاتحه را تفصیل می دهد.

یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَى الْعَالَمِینَ‌ (47)

ای بنی اسرائیل! نعمتهایی را که به شما ارزانی داشتم به خاطر بیاورید؛ و (نیز به یاد آورید که) من، شما را بر جهانیان، برتری بخشیدم.

وَ اتَّقُوا یَوْماً لاَ تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لاَ یُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَ لاَ یُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَ لاَ هُمْ یُنْصَرُونَ‌ (48)

و از آن روز بترسید که کسی مجازات دیگری را نمی‌پذیرد و نه از او شفاعت پذیرفته می‌شود؛ و نه غرامت از او قبول خواهد شد؛ و نه یاری می‌شوند.

 

وَ إِذْ نَجَّیْنَاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذَابِ یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِسَاءَکُمْ وَ فِی ذٰلِکُمْ بَلاَءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ‌ (49)

و (نیز به یاد آورید) آن زمان که شما را از چنگال فرعونیان رهایی بخشیدیم؛ که همواره شما را به بدترین صورت آزار می‌دادند: پسران شما را سر می‌بریدند؛ و زنان شما را (برای کنیزی) زنده نگه می‌داشتند. و در اینها، آزمایش بزرگی از طرف پروردگارتان برای شما بود.

وَ إِذْ فَرَقْنَا بِکُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَیْنَاکُمْ وَ أَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ‌ (50)

و (به خاطر بیاورید) هنگامی را که دریا را برای شما شکافتیم؛ و شما را نجات دادیم؛ و فرعونیان را غرق ساختیم؛ در حالی که شما تماشا می‌کردید.

وَ إِذْ وَاعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظَالِمُونَ‌ (51)

و (به یاد آورید) هنگامی را که با موسی چهل شب وعده گذاردیم؛ (و او، برای گرفتن فرمانهای الهی، به میعادگاه آمد؛) سپس شما گوساله را بعد از او (معبود خود) انتخاب نمودید؛ در حالی که ستمکار بودید.

ثُمَّ عَفَوْنَا عَنْکُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‌ (52)

سپس شما را بعد از آن بخشیدیم؛ شاید شکر (این نعمت را) بجا آورید.

وَ إِذْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ وَ الْفُرْقَانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ‌ (53)

و (نیز به خاطر آورید) هنگامی را که به موسی، کتاب و وسیله تشخیص (حق از باطل) را دادیم؛ تا هدایت شوید.

وَ إِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخَاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ذٰلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بَارِئِکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‌ (54)

و زمانی را که موسی به قوم خود گفت: «ای قوم من! شما با انتخاب گوساله (برای پرستش) به خود ستم کردید! پس توبه کنید؛ و به سوی خالق خود باز گردید! و خود را [یکدیگر را] به قتل برسانید! این کار، برای شما در پیشگاه پروردگارتان بهتر است.» سپس خداوند توبه شما را پذیرفت؛ زیرا که او توبه‌پذیر و رحیم است.

وَ إِذْ قُلْتُمْ یَا مُوسَى لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ‌ (55)

و (نیز به یاد آورید) هنگامی را که گفتید: «ای موسی! ما هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد؛ مگر اینکه خدا را آشکارا (با چشم خود) ببینیم!» پس صاعقه شما را گرفت؛ در حالی که تماشا می‌کردید.

ثُمَّ بَعَثْنَاکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‌ (56)

سپس شما را پس از مرگتان، حیات بخشیدیم؛ شاید شکر (نعمت او را) بجا آورید.

وَ ظَلَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْغَمَامَ وَ أَنْزَلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوَى کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَ مَا ظَلَمُونَا وَ لٰکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ‌ (57)

و ابر را بر شما سایبان قرار دادیم؛ و «من» [شیره مخصوص و لذیذ درختان] و «سلوی» [مرغان مخصوص شبیه کبوتر] را بر شما فرستادیم؛ (و گفتیم:) «از نعمتهای پاکیزه‌ای که به شما روزی داده‌ایم بخورید!» (ولی شما کفران کردید!) آنها به ما ستم نکردند؛ بلکه به خود ستم می‌نمودند.

وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هٰذِهِ الْقَرْیَةَ فَکُلُوا مِنْهَا حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَ ادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطَایَاکُمْ وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ‌ (58)

و (به خاطر بیاورید) زمانی را که گفتیم: «در این شهر [بیت المقدس‌] وارد شوید! و از نعمتهای فراوان آن، هر چه می‌خواهید بخورید! و از در (معبد بیت المقدس) با خضوع و خشوع وارد گردید! و بگویید: «خداوندا! گناهان ما را بریز!» تا خطاهای شما را ببخشیم؛ و به نیکوکاران پاداش بیشتری خواهیم داد.»

فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ‌ (59)

اما افراد ستمگر، این سخن را که به آنها گفته شده بود، تغییر دادند؛ (و به جای آن، جمله استهزاآمیزی گفتند؛) لذا بر ستمگران، در برابر این نافرمانی، عذابی از آسمان فرستادیم.

وَ إِذِ اسْتَسْقَى مُوسَى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْناً قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ کُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لاَ تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ‌ (60)

و (به یاد آورید) زمانی را که موسی برای قوم خویش، آب طلبید، به او دستور دادیم: «عصای خود را بر آن سنگ مخصوص بزن!» ناگاه دوازده چشمه آب از آن جوشید؛ آن‌گونه که هر یک (از طوایف دوازده‌گانه بنی اسرائیل)، چشمه مخصوص خود را می‌شناختند! (و گفتیم:) «از روزیهای الهی بخورید و بیاشامید! و در زمین فساد نکنید!»

وَ إِذْ قُلْتُمْ یَا مُوسَى لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَ قِثَّائِهَا وَ فُومِهَا وَ عَدَسِهَا وَ بَصَلِهَا قَالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنَى بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ مَا سَأَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ وَ بَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ کَانُوا یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذٰلِکَ بِمَا عَصَوْا وَ کَانُوا یَعْتَدُونَ‌ (61)

و (نیز به خاطر بیاورید) زمانی را که گفتید: «ای موسی! هرگز حاضر نیستیم به یک نوع غذا اکتفا کنیم! از خدای خود بخواه که از آنچه زمین می‌رویاند، از سبزیجات و خیار و سیر و عدس و پیازش، برای ما فراهم سازد.» موسی گفت: «آیا غذای پست‌تر را به جای غذای بهتر انتخاب می‌کنید؟! (اکنون که چنین است، بکوشید از این بیابان) در شهری فرود آئید؛ زیرا هر چه خواستید، در آنجا برای شما هست.» و (مهر) ذلت و نیاز، بر پیشانی آنها زده شد؛ و باز گرفتار خشم خدائی شدند؛ چرا که آنان نسبت به آیات الهی، کفر می‌ورزیدند؛ و پیامبران را به ناحق می‌کشتند. اینها به خاطر آن بود که گناهکار و متجاوز بودند.

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هَادُوا وَ النَّصَارَى وَ الصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ‌ (62)

کسانی که (به پیامبر اسلام) ایمان آورده‌اند، و کسانی که به آئین یهود گرویدند و نصاری و صابئان [پیروان یحیی‌] هر گاه به خدا و روز رستاخیز ایمان آورند، و عمل صالح انجام دهند، پاداششان نزد پروردگارشان مسلم است؛ و هیچ‌گونه ترس و اندوهی برای آنها نیست. (هر کدام از پیروان ادیان الهی، که در عصر و زمان خود، بر طبق وظایف و فرمان دین عمل کرده‌اند، مأجور و رستگارند.)

فقره دوم: 63-74: بحث درباره پیمان و عهدی که از یهود گرفته شده و مشخص شدن طبیعت جدلی یهود.

در ابتدای این فقره بحثی درباره میثاقی که از بنی اسرائیل گرفته شده و عمل بنی اسرائیل در مقابل آن بیان می شود. در بخش دوم این فقره، عقوبت مخالفین امر خدا در فرمانی که به «سبت» (شنبه) معروف است بیان شده، در بخش سوم این فقره هم حادثه کشف قاتل به وسیله گاو بیان می شود و در انتها، این فقره با آیه ای که بیان کننده این است که قلوب بنی اسرائیل قسی شده و بر این قساوت افزوده می شود تا جایی که از قساوت سنگ هم بیشتر شود، به پایان می رسد. در این فقره در بخش های دوم و سوم، مظاهری از جلال الهی مشاهده می شود.

بحث درباره میثاقی که از بنی اسرائیل گرفته شده

وَ إِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ وَ رَفَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَیْنَاکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْکُرُوا مَا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‌ (63)

و (به یاد آورید) زمانی را که از شما پیمان گرفتیم؛ و کوه طور را بالای سر شما قرار دادیم؛ (و به شما گفتیم:) «آنچه را (از آیات و دستورهای خداوند) به شما داده‌ایم، با قدرت بگیرید؛ و آنچه را در آن است به یاد داشته باشید (و به آن عمل کنید)؛ شاید پرهیزکار شوید!»

ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ فَلَوْ لاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَ الْخَاسِرِینَ‌ (64)

سپس شما پس از این، روگردان شدید؛ و اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نبود، از زیانکاران بودید.

بحث درباره مخالفین امر خدا در روز سبت

وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِینَ‌ (65)

به طور قطع از حال کسانی از شما، که در روز شنبه نافرمانی و گناه کردند، آگاه شده‌اید! ما به آنها گفتیم: «به صورت بوزینه‌هایی طردشده درآیید!»

فَجَعَلْنَاهَا نَکَالاً لِمَا بَیْنَ یَدَیْهَا وَ مَا خَلْفَهَا وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ‌ (66)

ما این کیفر را درس عبرتی برای مردم آن زمان و نسلهای بعد از آنان، و پند و اندرزی برای پرهیزکاران قرار دادیم.

بحث درباره حادثه کشف قاتل

وَ إِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً قَالُوا أَ تَتَّخِذُنَا هُزُواً قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ‌ (67)

و (به یاد آورید) هنگامی را که موسی به قوم خود گفت: «خداوند به شما دستور می‌دهد ماده‌گاوی را ذبح کنید (و قطعه‌ای از بدن آن را به مقتولی که قاتل او شناخته نشده بزنید، تا زنده شود و قاتل خویش را معرفی کند؛ و غوغا خاموش گردد.)» گفتند: «آیا ما را مسخره می‌کنی؟» (موسی) گفت: «به خدا پناه می‌برم از اینکه از جاهلان باشم!»

قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنَا مَا هِیَ قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لاَ فَارِضٌ وَ لاَ بِکْرٌ عَوَانٌ بَیْنَ ذٰلِکَ فَافْعَلُوا مَا تُؤْمَرُونَ‌ (68)

گفتند: «(پس) از خدای خود بخواه که برای ما روشن کند این ماده‌گاو چگونه ماده‌گاوی باشد؟» گفت: خداوند می‌فرماید: «ماده‌گاوی است که نه پیر و از کار افتاده باشد، و نه بکر و جوان؛ بلکه میان این دو باشد. آنچه به شما دستور داده شده، (هر چه زودتر) انجام دهید.»

قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِینَ‌ (69)

گفتند: «از پروردگار خود بخواه که برای ما روشن سازد رنگ آن چگونه باشد؟ «گفت: خداوند می‌گوید: «گاوی باشد زرد یکدست، که رنگ آن، بینندگان را شاد و مسرور سازد.»

قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنَا مَا هِیَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشَابَهَ عَلَیْنَا وَ إِنَّا إِنْ شَاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ‌ (70)

گفتند: «از خدایت بخواه برای ما روشن کند که چگونه گاوی باید باشد؟ زیرا این گاو برای ما مبهم شده! و اگر خدا بخواهد ما هدایت خواهیم شد!»

قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لاَ ذَلُولٌ تُثِیرُ الْأَرْضَ وَ لاَ تَسْقِی الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لاَ شِیَةَ فِیهَا قَالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوهَا وَ مَا کَادُوا یَفْعَلُونَ‌ (71)

گفت: خداوند می‌فرماید: «گاوی باشد که نه برای شخم زدن رام شده؛ و نه برای زراعت آبکشی کند؛ از هر عیبی برکنار باشد، و حتی هیچ‌گونه رنگ دیگری در آن نباشد.» گفتند: «الان حق مطلب را آوردی!» سپس (چنان گاوی را پیدا کردند و) آن را سر بریدند؛ ولی مایل نبودند این کار را انجام دهند.

وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادَّارَأْتُمْ فِیهَا وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ مَا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ‌ (72)

و (به یاد آورید) هنگامی را که فردی را به قتل رساندید؛ سپس درباره (قاتل) او به نزاع پرداختید؛ و خداوند آنچه را مخفی می‌داشتید، آشکار می‌سازد.

فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا کَذٰلِکَ یُحْیِی اللَّهُ الْمَوْتَى وَ یُرِیکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ‌ (73)

سپس گفتیم: «قسمتی از گاو را به مقتول بزنید! (تا زنده شود، و قاتل را معرفی کند.) خداوند این‌گونه مردگان را زنده می‌کند؛ و آیات خود را به شما نشان می‌دهد؛ شاید اندیشه کنید!»

قلوب بنی اسرائیل قسی شده

ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ فَهِیَ کَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ وَ إِنَّ مِنْهَا لَمَا یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ وَ إِنَّ مِنْهَا لَمَا یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ‌ (74)

سپس دلهای شما بعد از این واقعه سخت شد؛ همچون سنگ، یا سخت‌تر! چرا که پاره‌ای از سنگها می‌شکافد، و از آن نهرها جاری می‌شود؛ و پاره‌ای از آنها شکاف برمی‌دارد، و آب از آن تراوش می‌کند؛ و پاره‌ای از خوف خدا (از فراز کوه) به زیر می‌افتد؛ (اما دلهای شما، نه از خوف خدا می‌تپد، و نه سرچشمه علم و دانش و عواطف انسانی است!) و خداوند از اعمال شما غافل نیست.

فصل دوم: 75-121: دعوت بنی اسرائیل به ایمان آوردن.

این فقره آیات «وَآمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَلا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ وَلا تَشْتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلًا وَإِیَّایَ فَاتَّقُونِ* وَلا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَتَکْتُمُوا الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ » (آیه 41-42) که در مدخل این مقطع ذکر شده بود را تفصیل می دهد و برایش دلایلی می آورد. تا از خلال این دلایل، دروسی برای امت اسلام آشکار شود تا این امت بتواند به صراط مستقیم راه یابد و گرفتار صراط مغضوب علیهم و ضالین نشود.

این فصل به آیه «افتطمعون ان یومنوا لکم...» شروع شده و با آیه «الذین آتیناهم الکتاب تلونه حق تلاوته اولئک یومنون به...» به پایان می رسد و این نشان می دهد که تمام این فصل حول قضیه ایمان است. در مدخل این مقطع، یهود به ایمان آوردن دعوت شد: «و آمونا بما انزلت صدقا لما معکم...» و مشاهده می شود که تمامی این فصل، حول تفصیل قضیه ایمان و ایمان آوردن بنی اسرائیل است.

دلیل اینکه این فصل بر قضیه ایمان تاکید می کند –و الله اعلم- این است که تنفیذ اوامر و ترک نواهی که در آیات مدخل این مقطع ذکر شده، متوقف به قضیه ایمان است پس اگر بنی اسرائیل به آن (ایمان) وارد شدند، با آن خطاب ها و عمل به آنها، از مومنین خواهند بود و اگر وارد نشدند (ایمان نیاوردند) فایده ای در بحث با آنها وجود ندارد.

فقره اول: 75-82: بنی اسرائیل فکر می کند ایمانی که دارد برایش کافی است و این علت عدم ایمان آوردنشان است [تفصیل آیات 41-43 مدخل]

در مدخل این مقطع داشتیم: «وَآمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَلا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ» و در این فقره داریم: «افتطمعون ان یومنوا لکم» و این آیات ارتباط این فقره را با آیات قبلی مشخص می کند که در این باره پیش از این توضیح داده شد.

در این فقره علت اصلی عدم ایمان آوردن یهود مشخص می شود و آن، عقیده­ی تحریف شده و منافقانه ای است. این عقیده، به آنها جرأت هر کاری را می دهد. این عقیده این است که آن ها فکر می کنند فقط مدت کمی عذاب می­شوند و به زودی به بهشت خواهند رفت. تمامی این فقره، درباره این عقیده آنها، با آنها به مناقشه می پردازد.

در این فقره، اولین بار خطاب متوجه امت رسول الله ص است «افتطمعون» و این نشان می دهد که دروسی که تا کنون به این امت داده شده، برای اینکه این امت بتواند عنوان امت را بپذیرد کافی بوده، و خطاب به این امت در این فقره، در حقیقت درسی است که نشان می دهد بین این امت و امت یهود مواجهه ای تاریخی وجود دارد. در این درس مجموعه ای از حقایقی روشن می شود که با یهود ارتباط دارد، مواقف یهود و اسباب آنها را نشان می دهد و آنها را رد می کند. و در این بیان، درسی است برای این امت که همانند سایرین (یهود) رفتار نکند چرا که پیش از این بیان شد که این مقطع در پی بیان نمونه ای از امتی است که بر آنها وحی نازل شد. پس مواقف و مواضع و رفتار آنها با این وحی و نتیجه ای که از آن رفتار ها حاصل شد، همگی برای این امت درس است.

خلاصه: در این فقره مشخص می شود که یهود دارای عقیده ای است و آن این است که آنها تصور می کنند که داخل در آتش نمی شوند، به جز مدت اندکی و به سبب این  عقیده، آرزوهای کاذبی دارند، عموم یهودیان دنباله رو علمایشان هستند و علمایشان هم به خدا دروغ می بندند و منافقانه رفتار می کنند و کلام خدا را تحریف می کنند به این ترتیب طمعی در ایمان آوردن یهودیان نیست. به این ترتیب و با این فقره و تا زمانی که طبیعت یهود بر این شاکله باشد، نمی توان به ایمان آوردن یهودیان حسن ظن داشت.

أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کَانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلاَمَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ‌ (75)

آیا انتظار دارید به (آئین) شما ایمان بیاورند، با اینکه عده‌ای از آنان، سخنان خدا را می‌شنیدند و پس از فهمیدن، آن را تحریف می‌کردند، در حالی که علم و اطلاع داشتند؟!

وَ إِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلاَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ قَالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلاَ تَعْقِلُونَ‌ (76)

و هنگامی که مؤمنان را ملاقات کنند، می‌گویند: «ایمان آورده‌ایم.» ولی هنگامی که با یکدیگر خلوت می‌کنند، (بعضی به بعضی دیگر اعتراض کرده،) می‌گویند: «چرا مطالبی را که خداوند (در باره صفات پیامبر اسلام) برای شما بیان کرد، به مسلمانان بازگو می‌کنید تا (روز رستاخیز) در پیشگاه خدا، بر ضد شما به آن استدلال کنند؟! آیا نمی‌فهمید؟!»

أَ وَ لاَ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَ مَا یُعْلِنُونَ‌ (77)

آیا اینها نمی‌دانند خداوند آنچه را پنهان می‌دارند یا آشکار می‌کنند می‌داند؟!

وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لاَ یَعْلَمُونَ الْکِتَابَ إِلاَّ أَمَانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّونَ‌ (78)

و پاره‌ای از آنان عوامانی هستند که کتاب خدا را جز یک مشت خیالات و آرزوها نمی‌دانند؛ و تنها به پندارهایشان دل بسته‌اند.

فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتَابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هٰذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ‌ (79)

پس وای بر آنها که نوشته‌ای با دست خود می‌نویسند، سپس می‌گویند: «این، از طرف خداست.» تا آن را به بهای کمی بفروشند. پس وای بر آنها از آنچه با دست خود نوشتند؛ و وای بر آنان از آنچه از این راه به دست می‌آورند!

وَ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَیَّاماً مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ‌ (80)

و گفتند: «هرگز آتش دوزخ، جز چند روزی، به ما نخواهد رسید.» بگو: «آیا پیمانی از خدا گرفته‌اید؟! -و خداوند هرگز از پیمانش تخلف نمی‌ورزد- یا چیزی را که نمی‌دانید به خدا نسبت می‌دهید»؟!

بَلَى مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحَاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ‌ (81)

آری، کسانی که کسب گناه کنند، و آثار گناه، سراسر وجودشان را بپوشاند، آنها اهل آتشند؛ و جاودانه در آن خواهند بود.

وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولٰئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ‌ (82)

و آنها که ایمان آورده، و کارهای شایسته انجام داده‌اند، آنان اهل بهشتند؛ و همیشه در آن خواهند ماند.

فقره دوم: 83-86: از بین بردن تصور غلط بنی اسرائیل؛ بنی اسرائیل به سبب نقض میثاق مستحق عذاب است[تفصیل آیات 41-43 مدخل]

در فقره قبل بیان شد که یهود فکر می کند ایمانی که دارد، برای آنها کافی است و آنها را نجات می دهد، در این فقره مطالبی بیان می شود تا این تصور آنها را نقض کند و درسی برای این امت است که همانند یهود فکر نکند.

در این فقره مضمون دو میثاقی که از بنی اسرائیل گرفته شده، بیان می شود. ملاحظه می شود که پیش از این کلمه میثاق در مورد بنی اسرائیل بکار رفته بود، ولی از مضمون آن میثاق اطلاعی در دست نبود، در این فقره، تفصیل بعضی از میثاق هایی که از بنی اسرائیل گرفته شد، بیان می شود.

این فقره بعد از ادعای یهود در مورد اینکه به جز مدت اندکی وارد آتش نخواهند شد، بیان می شود. این فقره تفصیلی از انواع اعمالی است که مرتکب شده اند و به واسطه آن مستحق عذاب شدید، و خلود در آتش هستند را بیان می کند و به همین دلیل است که این فقره با آیاتی از قبیل: «و یوم القیامه یردون الی اشد العذاب» و «فلا یخفف عنهم العذاب و لا هم ینصرون» به پایان می رسد. آنها به سبب نقض میثاق، مستحق این عذابها هستند.

بیان شد که فقرات این مقطع، تفصیل و تعلیل اوامر و نواهی است که در مدخل مقطع بیان شده بود. پس به این ترتیب  و بر اساس این فقره می توان فهمید که یهود بسیاری از آن اوامر و نواهی را نقض کرده.

در این فقره دو درس از خلال مواقف و مواضع یهود، در رابطه با عهد هایی که از آنها گرفته شده بود و نقض کردند، به این امت داده می شود که هر یک از این دروس با کلمه «اذ» از دیگری جدا می شود.

وَ إِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَاناً وَ ذِی الْقُرْبَى وَ الْیَتَامَى وَ الْمَسَاکِینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِیمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّکَاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاَّ قَلِیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ‌ (83)

و (به یاد آورید) زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید؛ و به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید؛ و به مردم نیک بگویید؛ نماز را برپا دارید؛ و زکات بدهید. سپس (با اینکه پیمان بسته بودید) همه شما -جز عده کمی-سرپیچی کردید؛ و (از وفای به پیمان خود) روی‌گردان شدید.

وَ إِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ لاَ تَسْفِکُونَ دِمَاءَکُمْ وَ لاَ تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ‌ (84)

و هنگامی را که از شما پیمان گرفتیم که خون هم را نریزید؛ و یکدیگر را از سرزمین خود، بیرون نکنید. سپس شما اقرار کردید؛ (و بر این پیمان) گواه بودید.

ثُمَّ أَنْتُمْ هٰؤُلاَءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِیقاً مِنْکُمْ مِنْ دِیَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذٰلِکَ مِنْکُمْ إِلاَّ خِزْیٌ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ‌ (85)

اما این شما هستید که یکدیگر را می‌کشید و جمعی از خودتان را از سرزمینشان بیرون می‌کنید؛ و در این گناه و تجاوز، به یکدیگر کمک می‌نمایید؛ (و اینها همه نقض پیمانی است که با خدا بسته‌اید) در حالی که اگر بعضی از آنها به صورت اسیران نزد شما آیند، فدیه می‌دهید و آنان را آزاد می‌سازید! با اینکه بیرون ساختن آنان بر شما حرام بود. آیا به بعضی از دستورات کتاب آسمانی ایمان می‌آورید، و به بعضی کافر می‌شوید؟! برای کسی از شما که این عمل (تبعیض در میان احکام و قوانین الهی) را انجام دهد، جز رسوایی در این جهان، چیزی نخواهد بود، و روز رستاخیز به شدیدترین عذابها گرفتار می‌شوند. و خداوند از آنچه انجام می‌دهید غافل نیست.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالْآخِرَةِ فَلاَ یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَ لاَ هُمْ یُنْصَرُونَ‌ (86)

اینها همان کسانند که آخرت را به زندگی دنیا فروخته‌اند؛ از این رو عذاب آنها تخفیف داده نمی‌شود؛ و کسی آنها را یاری نخواهد کرد.

فقره سوم: 87-103: از خلال بحث بر سر ایمان آوردن بنی اسرائیل، اموری که باعث می شود ایمان مسلمین کم شود روشن می شود. معرفت مسلمین نسبت به طبیعت یهود [تفصیل آیه 41 مدخل]

مشاهده شد که در مدخل این مقطع، یهود به ایمان به قرآن دعوت شد: «وَآمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَلا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ» و همچنین در فقره اول از این فصل، (اولین فقره بعد از مدخل) مسلمین از ایمان آوردن یهود ناالمید شدند. در فقره دوم، مشاهده شد که اصلا در ایمان یهود به کتاب خودشان هم خللی وجود دارد و آنها به کتاب خودشان هم مومن نیستند

در این فقره مکالمه ای با یهود در قضیه ایمان و اسبابی که باعث می شود آنها به این قرآن ایمان نیاورند انجام می شود. همچنین در این فقره فهمیده می شود که اسباب ایمان نیاوردن یهود، به جز طبیعت کافر و مستکبری که از هدایت به سوی گمراهی فرار می کند، چیز دیگری نیست.

با این توضیحات، می توان گفت که در حقیقت این فقره هم استمرار همین فصل (فصل دوم از مقطع اول از قسم سوم) سوره بقره است همان فصلی که با آیه: «أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ ...» شروع شده بود و در اینجا بیان می شود که عادت بنی اسرائیل، این است که تکذیب می کنند و انبیا و رسولانی که حرفشان مطابق هوای یهود نیست را به قتل می رسانند و همچنین مطالب دیگری بیان می شود که از مجموعه آنها دلیل ایمان نیاوردن یهود به رسول الله ص مشخص می شود و در ادامه علیه آنها حجت هایی اقامه می شود.

در فصل اول این مقطع بیان شد که: «وَضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْکَنَةُ وَباؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَکانُوا یَعْتَدُونَ» در این فقره هم تفصیلاتی درباره قتل انبیا توسط یهود و کفرشان به آیات الهی و عصیان آنها و... مشاهده می شود. در حقیقت این فقره، تفصیل مطالبی است که پیش از این در این فصل مطرح شده بود.

پس از این که در این فقره با بنی اسرائیل در مورد ایمان به قرآن و هدایت نازل شده از سوی خدا بر آنها بحث طولانی می شود، برای مسلمانان مجموعه اموری که باعث از بین رفتن ایمان به قرآن می شود، روشن می گردد و در انتها مسلمان نسبت به یهود و طبیعت جدلی اش معرفت و شناختی پیدا می کند و این شناخت برای مواجهه مسلمین با یهود در طول تاریخ نیاز است.

با توجه به معانی، این فقره به سه بخش تقسیم شده که در هر مجموعه، دروسی برای مسلمین وجود دارد.

مجموعه  اول: 87-92: گفتگوی مستقیم با یهود در مورد ایمان به قرآن

این مجموعه با آیه ای شروع می شود که ابتدایش «وَلَقَدْ» قرار دارد و همچنین با آیه ای به اتمام می رسد که با «وَلَقَدْ» شروع شده. مجموعه بعدی هم با آیه ای شروع می شود که با «وَإِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ» شروع شده و این نشان می دهد که مجموعه جدیدی شروع شده است.

در این مجموعه گفتگوی رو در رویی با یهود در مورد قضیه ایمان به قرآن گشوده می شود و در مورد بهانه هایی که آنها می آورند، با آنها مناقشه می شود و از خلال مجموعه اموری که دلالت می کنند بر اینکه این موقف ظالمانه، استمرار مواقف ظالمانه دیگر آنهاست، بر علیه آنها حجت اقامه می شود.

وَ لَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ وَ قَفَّیْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَ آتَیْنَا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَ أَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَ فَکُلَّمَا جَاءَکُمْ رَسُولٌ بِمَا لاَ تَهْوَى أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ‌ (87)

ما به موسی کتاب (تورات) دادیم؛ و بعد از او، پیامبرانی پشت سر هم فرستادیم؛ و به عیسی بن مریم دلایل روشن دادیم؛ و او را به وسیله روح القدس تأیید کردیم. آیا چنین نیست که هر زمان، پیامبری چیزی بر خلاف هوای نفس شما آورد، در برابر او تکبر کردید (و از ایمان آوردن به او خودداری نمودید)؛ پس عده‌ای را تکذیب کرده، و جمعی را به قتل رساندید؟!

وَ قَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلاً مَا یُؤْمِنُونَ‌ (88)

و (آنها از روی استهزا) گفتند: دلهای ما در غلاف است! (و ما از گفته تو چیزی نمی‌فهمیم. آری، همین طور است!) خداوند آنها را به خاطر کفرشان، از رحمت خود دور ساخته، (به همین دلیل، چیزی درک نمی‌کنند؛) و کمتر ایمان می‌آورند.

وَ لَمَّا جَاءَهُمْ کِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَ کَانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْکَافِرِینَ‌ (89)

و هنگامی که از طرف خداوند، کتابی برای آنها آمد که موافق نشانه‌هایی بود که با خود داشتند، و پیش از این، به خود نوید پیروزی بر کافران می‌دادند (که با کمک آن، بر دشمنان پیروز گردند.) با این همه، هنگامی که این کتاب، و پیامبری را که از قبل شناخته بودند نزد آنها آمد، به او کافر شدند؛ لعنت خدا بر کافران باد!

بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیاً أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ وَ لِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ مُهِینٌ‌ (90)

ولی آنها در مقابل بهای بدی، خود را فروختند؛ که به ناروا، به آیاتی که خدا فرستاده بود، کافر شدند. و معترض بودند، چرا خداوند به فضل خویش، بر هر کس از بندگانش بخواهد، آیات خود را نازل می‌کند؟! از این رو به خشمی بعد از خشمی (از سوی خدا) گرفتار شدند. و برای کافران مجازاتی خوارکننده است.

وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَیْنَا وَ یَکْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِمَا مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ‌ (91)

و هنگامی که به آنها گفته شود: «به آنچه خداوند نازل فرموده، ایمان بیاورید!» می‌گویند: «ما به چیزی ایمان می‌آوریم که بر خود ما نازل شده است.» و به غیر آن، کافر می‌شوند؛ در حالی که حق است؛ و آیاتی را که بر آنها نازل شده، تصدیق می‌کند. بگو: «اگر (راست می‌گویید، و به آیاتی که بر خودتان نازل شده) ایمان دارید، پس چرا پیامبران خدا را پیش از این، به قتل می‌رساندید؟!»

وَ لَقَدْ جَاءَکُمْ مُوسَى بِالْبَیِّنَاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظَالِمُونَ‌ (92)

و (نیز) موسی آن همه معجزات را برای شما آورد، و شما پس از (غیبت) او، گوساله را انتخاب کردید؛ در حالی که ستمگر بودید.

مجموعه دوم: 93-99: بیان استدلال برای اینکه به یهود اثبات شود که ایمان ندارند

این مجموعه با آیه « وَلَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَما یَکْفُرُ بِها إِلَّا الْفاسِقُونَ» به پایان می رسد و مجموعه قبلی هم با آیه « وَلَقَدْ جاءَکُمْ مُوسى بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظالِمُونَ» به پایان رسید. از تشابه بین پایان دو مجموعه می توان به این نتیجه رسید که: موسی علیه السلام با بینات به سوی یهود رفت و به او ظلم کردند، محمد صلی الله علیه و آله هم با بینات به سوی آنها رفت و به او کفر ورزیدند. هر یک از دو مجموعه (این مجموعه و مجموعه قبلی) با آیه ای به اتمام رسیده که در آن این مساله تقریر شده که آنچه که برای آنها آمده، برای اینکه ایمان بیاورند کافی است، هر یک از این دو آیه، بعد از بیان حجت هایی علیه آنها در مورد ایمان نیاوردنشان ذکر شده اند.

این مجموعه برای تکمیل رد (انکار) یهودیانی که از ایمان به قرآن اعراض و روی گردانی می کنند آمده. دلیل آنها برای ایمان نیاوردن به قرآن، ایمانشان به تورات است. در این مجموعه این ادعای آنها را از خلال سه قضیه و داستان، ابطال می کند و می فرماید آنها به تورات هم ایمان ندارند. به همین دلیل است که در این مجموعه، خداوند سه بار پیامبرش ص را با لفظ «قل» امر می کند. (دو بار در این مجموعه و یک بار هم در مجموعه قبل) در هر بار بیان لفظ «قل» حجتی بر علیه آنها بیان شده و از اینجا ارتباط مستقیم بین مجموعه دوم و مجموعه اول فهمیده می شود.

وَ إِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ وَ رَفَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَیْنَاکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا قَالُوا سَمِعْنَا وَ عَصَیْنَا وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَمَا یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمَانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ‌ (93)

و (به یاد آورید) زمانی را که از شما پیمان گرفتیم؛ و کوه طور را بالای سر شما برافراشتیم؛ (و گفتیم:) «این دستوراتی را که به شما داده‌ایم محکم بگیرید، و درست بشنوید!» آنها گفتند: «شنیدیم؛ ولی مخالفت کردیم.» و دلهای آنها، بر اثر کفرشان، با محبت گوساله آمیخته شد. بگو: «ایمان شما، چه فرمان بدی به شما می‌دهد، اگر ایمان دارید!»

قُلْ إِنْ کَانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ‌ (94)

بگو: «اگر آن (چنان که مدعی هستید) سرای دیگر در نزد خدا، مخصوص شماست نه سایر مردم، پس آرزوی مرگ کنید اگر راست می‌گویید!»

وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ‌ (95)

ولی آنها، به خاطر اعمال بدی که پیش از خود فرستاده‌اند، هرگز آرزوی مرگ نخواهند کرد؛ و خداوند از ستمگران آگاه است.

وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَى حَیَاةٍ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ مَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِمَا یَعْمَلُونَ‌ (96)

و آنها را حریص‌ترین مردم -حتی حریصتر از مشرکان- بر زندگی (این دنیا، و اندوختن ثروت) خواهی یافت؛ (تا آنجا) که هر یک از آنها آرزو دارد هزار سال عمر به او داده شود! در حالی که این عمر طولانی، او را از کیفر (الهی) باز نخواهد داشت. و خداوند به اعمال آنها بیناست.

قُلْ مَنْ کَانَ عَدُوّاً لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُدًى وَ بُشْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ‌ (97)

(آنها می‌گویند: «چون فرشته‌ای که وحی را بر تو نازل می‌کند، جبرئیل است، و ما با جبرئیل دشمن هستیم، به تو ایمان نمی‌آوریم!») بگو: «کسی که دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا که او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است؛ در حالی که کتب آسمانی پیشین را تصدیق می‌کند؛ و هدایت و بشارت است برای مؤمنان.»

مَنْ کَانَ عَدُوّاً لِلَّهِ وَ مَلاَئِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکَافِرِینَ‌ (98)

کسی که دشمن خدا و فرشتگان و رسولان او و جبرئیل و میکائیل باشد (کافر است؛ و) خداوند دشمن کافران است.

وَ لَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ وَ مَا یَکْفُرُ بِهَا إِلاَّ الْفَاسِقُونَ‌ (99)

ما نشانه‌های روشنی برای تو فرستادیم؛ و جز فاسقان کسی به آنها کفر نمی‌ورزد.

مجموعه سوم: 100-103: بیان اینکه چگونه بنی اسرائیل چیزی که امر شده اند را ترک می کنند.

مشاهده می شود که این فقره با آیه «أَفَکُلَّما جاءَکُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوى أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَفَرِیقاً تَقْتُلُونَ» شروع شده و با آیه «أَوَکُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ» به پایان می رسد، گویی این مجموعه، آنچه که در مجموعه اول بیان شده بود را کامل می کند و گویی حرف واو در «أَوَکُلَّما» به آیه اول مجموعه اول عطف شده است.

به این ترتیب تکامل موضوع در سه مجموعه ذکر شده، واضح است علاوه بر اینکه این مجموعه (مجموعه سوم) به تنهایی شامل همه محتوای این فقره است.

بعد از این مجموعه، برای اولین بار خطابی با صیغه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» در سوره بقره و بلکه در قرآن بیان می شود و این نشان می دهد که فقره جدیدی شروع شده و به همین دلیل انتهای این فقره مشخص می شود و متوجه می شویم که در این فقره، حجت بر علیه بنی اسرائیل تمام شده و بحث و مناقشه با آنها در مورد ایمان نیاوردنشان به اتمام رسیده. به این معنی که خطابی با صیغه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» تنها زمانی بیان می شود که حجت بر یهود تمام شده و بر علیه یهود حجت هایی اقامه شده و این امت واقع و اصل یهود را شناخته به این ترتیب زمان مخاطب قرار دادن اهل ایمان فرا می رسد تا خود را از هر مظهری از مظاهر تبعیت از یهود رها سازند.

أَ وَ کُلَّمَا عَاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ‌ (100)

و آیا چنین نیست که هر بار آنها [یهود] پیمانی (با خدا و پیامبر) بستند، جمعی آن را دور افکندند (و مخالفت کردند.) آری، بیشتر آنان ایمان نمی‌آورند.

وَ لَمَّا جَاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ کِتَابَ اللَّهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ‌ (101)

و هنگامی که فرستاده‌ای از سوی خدا به سراغشان آمد، و با نشانه‌هایی که نزد آنها بود مطابقت داشت، جمعی از آنان که به آنها کتاب (آسمانی) داده شده بود، کتاب خدا را پشت سر افکندند؛ گویی هیچ از آن خبر ندارند!!

وَ اتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّیَاطِینُ عَلَى مُلْکِ سُلَیْمَانَ وَ مَا کَفَرَ سُلَیْمَانُ وَ لٰکِنَّ الشَّیَاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَ مَا أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَکَیْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَ مَارُوتَ وَ مَا یُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى یَقُولاَ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلاَ تَکْفُرْ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ مَا هُمْ بِضَارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یَتَعَلَّمُونَ مَا یَضُرُّهُمْ وَ لاَ یَنْفَعُهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاَقٍ وَ لَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ‌ (102)

و (یهود) از آنچه شیاطین در عصر سلیمان بر مردم می‌خواندند پیروی کردند. سلیمان هرگز (دست به سحر نیالود؛ و) کافر نشد؛ ولی شیاطین کفر ورزیدند؛ و به مردم سحر آموختند. و (نیز یهود) از آنچه بر دو فرشته بابل «هاروت» و «ماروت»، نازل شد پیروی کردند. (آن دو، راه سحر کردن را، برای آشنایی با طرز ابطال آن، به مردم یاد می‌دادند. و) به هیچ کس چیزی یاد نمی‌دادند، مگر اینکه از پیش به او می‌گفتند: «ما وسیله آزمایشیم کافر نشو! (و از این تعلیمات، سوء استفاده نکن!)» ولی آنها از آن دو فرشته، مطالبی را می‌آموختند که بتوانند به وسیله آن، میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند؛ ولی هیچ گاه نمی‌توانند بدون اجازه خداوند، به انسانی زیان برسانند. آنها قسمتهایی را فرامی‌گرفتند که به آنان زیان می‌رسانید و نفعی نمی‌داد. و مسلما می‌دانستند هر کسی خریدار این گونه متاع باشد، در آخرت بهره‌ای نخواهد داشت. و چه زشت و ناپسند بود آنچه خود را به آن فروختند، اگر می‌دانستند!!

وَ لَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ خَیْرٌ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ‌ (103)

و اگر آنها ایمان می‌آوردند و پرهیزکاری پیشه می‌کردند، پاداشی که نزد خداست، برای آنان بهتر بود، اگر آگاهی داشتند!!

فقره چهارم: 104-121: مناقشه با کافرین در مورد مسائل اصلی و مواضع ظالمانه شان و دروسی برای امت اسلامی

برای اولین بار در قرآن جمله «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» خطاب به مومنین بیان می شود و این بیان، بعد از دروس زیادی است که مومنین در فقرات قبلی دریافت کردند و همچنین بعد از مناقشه مستقیمی است که در قضیه ایمان با بنی اسرائیل انجام شد.

این خطاب از مومنین می خواهد که خودشان را از شر متابعت از یهود، حتی در تعابیری که استفاده می کنند، آزاد کنند و به آنها (مومنین) هشدار می دهد که گرفتار آنچه که بین اسرائیل گرفتار آن شد، نشوند که یکی از آنها، بی ادبی با خداوند است.

همچنین این فقره احساس و نیت حقیقی کافرین، نسبت به مومنین را بیان می کند و بسیاری از اقوال و افعال خطای آنها (کافرین) را بیان کرده و موقف و موضع صحیح در مقابل آنها را به مومنین آموزش می دهد. به این ترتیب، این فقره مجموعه ای از اوهام و تصورات بنیادی و اساسی یهود و نصارا را شرح می دهد. تصوراتی از قبیل اینکه:

        نمی توان شرایع و ادیان قبلی را نسخ کرد

        بهشت برای این گروه آماده شده، حتی با وجود انحرافشان از دین حق

        اهل هر باطلی، غیر خودشان را نمی بینند و قبول ندارند.

        ادعای صاحب فرزند بودن خداوند

        طلب شنیدن کلام خداوند و پیشنهادِ آوردنِ معجزات

        بقایای اهل کتاب همگی بر اساس هوای نفسشان عمل می کنند و دوست دارند که مردم هم بر اساس هوای نفس آنها عمل کنند

در این فقره، توجیهاتی برای این امت ذکر می شود که تحمل آنها را در مقابل کفر و اهل کفر بالا می برد. این توصیه ها، موازینی است که به وسیله آنها حقایق و کلیات فهمیده می شود. این فقره در مرحله اول این امت را و در سیاق عام، بنی اسرائیل را به صلاح و اصلاح دعوت می کند.

همانطور که ذکر شد در این فقره برای اولین بار خطاب «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» ذکر شده و این نشان می دهد که مطالبی که پیش از این خطاب ذکر شده بود، برای رسیدن به ایمان ضروری است و مطالبی که در این فقره ذکر شده هم از جهت توجیهاتی که برای مومنین می آورد، از اهمیت بسزایی برخوردار است در این فقره:

        امت مسلمان یاد می گیرد که برای نگهبانی کامل از دینش، نباید از سایرین (بنی اسرائیل) متابعت کند یا حتی از اصطلاحات آنها استفاده کند.

        امت مسلمان متوجه می شود که دشمنش خیرش را نمی خواهد و نمی خواهد خیری به او برسد، بلکه هر خیری از جانب خداوند می رسد.

        توجه امت به تسلیم مطلق نسبت به احکام و شرایع خداوند جلب می شود. او دارای قدرت مطلقه و علم محیط است.

        امت مسلمان یاد می گیرد که همانند بنی اسرائیل رسولشان را اذیت نکنند

        امت مسلمان متوجه می شود که باید نسبت به ایمان آوردن حرص داشته باشد و هیچگاه آن را با کفر عوض نکند.

        امت مسلمان متوجه می شود که اهل کتاب رغبت دارند آنها را از دینشان برگردانند

        امت مسلمان متوجه می شود که باید به نماز و زکات به عنوان دو رکن اصلی این دین توجه داشته باشد.

        از امت مسلمان می خواهد که این قرآن را به حقِ تلاوتش، تلاوت کند.

آیات 104-108: نهی مومنین از متابعت اهل کتاب

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَقُولُوا رَاعِنَا وَ قُولُوا انْظُرْنَا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ أَلِیمٌ‌ (104)

ای افراد باایمان! (هنگامی که از پیغمبر تقاضای مهلت برای درک آیات قرآن می‌کنید) نگویید: «راعنا»؛ بلکه بگویید: «انظرنا». (زیرا کلمه اول، هم به معنی «ما را مهلت بده!»، و هم به معنی «ما را تحمیق کن!» می‌باشد؛ و دستاویزی برای دشمنان است.) و (آنچه به شما دستور داده می‌شود) بشنوید! و برای کافران (و استهزاکنندگان) عذاب دردناکی است.

مَا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَ لاَ الْمُشْرِکِینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشَاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ‌ (105)

کافران اهل کتاب، و (همچنین) مشرکان، دوست ندارند که از سوی خداوند، خیر و برکتی بر شما نازل گردد؛ در حالی که خداوند، رحمت خود را به هر کس بخواهد، اختصاص می‌دهد؛ و خداوند، صاحب فضل بزرگ است.

مَا نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (106)

هر حکمی را نسخ کنیم، و یا نسخ آن را به تأخیر اندازیم، بهتر از آن، یا همانند آن را می‌آوریم. آیا نمی‌دانستی که خداوند بر هر چیز توانا است؟!

أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاَ نَصِیرٍ (107)

آیا نمی‌دانستی که حکومت آسمانها و زمین، از آن خداست؟! (و حق دارد هر گونه تغییر و تبدیلی در احکام خود طبق مصالح بدهد؟!) و جز خدا، ولی و یاوری برای شما نیست. (و اوست که مصلحت شما را می‌داند و تعیین می‌کند).

أَمْ تُرِیدُونَ أَنْ تَسْأَلُوا رَسُولَکُمْ کَمَا سُئِلَ مُوسَى مِنْ قَبْلُ وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِیلِ‌ (108)

آیا می‌خواهید از پیامبر خود، همان تقاضای (نامعقولی را) بکنید که پیش از این، از موسی کردند؟! (و با این بهانه‌جویی‌ها، از ایمان آوردن سر باز زدند.) کسی که کفر را به جای ایمان بپذیرد، از راه مستقیم (عقل و فطرت) گمراه شده است.

آیات 109-110: توضیح و دلیل برای نهی که پیش از این ذکر شد (نهی از متابعت اهل کتاب)

وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمَانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّى یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (109)

بسیاری از اهل کتاب، از روی حسد -که در وجود آنها ریشه دوانده- آرزو می‌کردند شما را بعد از اسلام و ایمان، به حال کفر باز گردانند؛ با اینکه حق برای آنها کاملا روشن شده است. شما آنها را عفو کنید و گذشت نمایید؛ تا خداوند فرمان خودش (فرمان جهاد) را بفرستد؛ خداوند بر هر چیزی تواناست.

وَ أَقِیمُوا الصَّلاَةَ وَ آتُوا الزَّکَاةَ وَ مَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (110)

و نماز را برپا دارید و زکات را ادا کنید؛ و هر کار خیری را برای خود از پیش می‌فرستید، آن را نزد خدا (در سرای دیگر) خواهید یافت؛ خداوند به اعمال شما بیناست.

آیات 111-112: بیان اقوال و مواقف اهل کتاب و رد آنها

پیش از این در فقره دوم از فصل دوم، بیان شده بود: «وَمِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ»، در این دو آیه، تفصیلی از نوع آرزوی باطل آنها بیان شده و آن هم اعتقادشان به وارد شدن به بهشت است، بدون احسان و اسلام و... و کسی که معتقد است بهشت فقط برای اوست، چگونه ممکن است از آن حالتی که در آن قرار دارد، دین دیگری را انتخاب کند؟

همچنین این آیات مشخص می کنند که کسی که دارای دو ویژگی «اسلام» و «احسان» باشد، وارد بهشت خواهد شد و یهود و نصارا اینگونه نیستند با اینکه اعتقاد دارند بهشت برای آنهاست.

وَ قَالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاَّ مَنْ کَانَ هُوداً أَوْ نَصَارَى تِلْکَ أَمَانِیُّهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ‌ (111)

آنها گفتند: «هیچ کس، جز یهود یا نصاری، هرگز داخل بهشت نخواهد شد.» این آرزوی آنهاست! بگو: «اگر راست می‌گویید، دلیل خود را (بر این موضوع) بیاورید!»

بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ‌ (112)

آری، کسی که روی خود را تسلیم خدا کند و نیکوکار باشد، پاداش او نزد پروردگارش ثابت است؛ نه ترسی بر آنهاست و نه غمگین می‌شوند. (بنابر این، بهشت خدا در انحصار هیچ گروهی نیست.)

آیه 113: هر فرقه ای فکر می کند خودش برحق است و دیگران باطلند

خداوند این مطلب را در سیاق آیه: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا ...» بیان می کند و در این بیان، مفهوم عدم متابعت از اهل کتاب روشن می شود. در این آیه روشن می شود که هر دوی آنها (یهود و نصارا) بر باطلند و غیر خودشان را به حساب نمی آورند.

علاوه بر این، این آیات در سیاق فصلی بیان می شود که با آیه: «أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ ...» شروع شده و این نشان می دهد که تا زمانی که آنها اینگونه فکر می کنند، نباید امیدی به ایمان آوردن آنها داشته باشید

وَ قَالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصَارَى عَلَى شَیْ‌ءٍ وَ قَالَتِ النَّصَارَى لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلَى شَیْ‌ءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتَابَ کَذٰلِکَ قَالَ الَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ‌ (113)

یهودیان گفتند: «مسیحیان هیچ موقعیتی (نزد خدا) ندارند»، و مسیحیان نیز گفتند: «یهودیان هیچ موقعیتی ندارند (و بر باطلند)»؛ در حالی که هر دو دسته، کتاب آسمانی را می‌خوانند (و باید از این گونه تعصبها برکنار باشند) افراد نادان (دیگر، همچون مشرکان) نیز، سخنی همانند سخن آنها داشتند! خداوند، روز قیامت، در باره آنچه در آن اختلاف داشتند، داوری می‌کند.

آیات 114-115: ظلم کافران به مسلمانان

این آیات در بین دو مقوله «وَقالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصارى عَلى شَیْءٍ ...» و «وَقالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً ....» بیان شده اند. در این آیات موقفی از کافرین مبنی بر جلوگیری از بردن نام خدا در مساجد ذکر شده و رد می شود. در این آیات موقف مسلمانان در مقابل این ادعای کافران و این ظلم بزرگ مشخص می شود. این آیات بیان می کنند زمانی که بین مسلمین و مسجد [به دلیل ظلم کافران] فاصله افتاد، همه ی زمین برای شما مسجد است.

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ سَعَى فِی خَرَابِهَا أُولٰئِکَ مَا کَانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوهَا إِلاَّ خَائِفِینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیَا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ‌ (114)

کیست ستمکارتر از آن کس که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیری کرد و سعی در ویرانی آنها نمود؟! شایسته نیست آنان، جز با ترس و وحشت، وارد این (کانونهای عبادت) شوند. بهره آنها در دنیا (فقط) رسوایی است و در سرای دیگر، عذاب عظیم (الهی)!!

وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ‌ (115)

مشرق و مغرب، از آن خداست! و به هر سو رو کنید، خدا آنجاست! خداوند بی‌نیاز و داناست!

آیات 116-118: بیان شرک اهل کتاب

این آیات در سیاق مقطعی بیان می شود که مقولات مهمی را به بنی اسرائیل و سایرین تذکر می دهد. این آیات امهات و بحث های اصلی اهل کتاب و چگونگی ضلالت و کفر و آزار و اذیت های آنها را بیان می کند تا به این وسیله این امت با کفر آنها آشنا شوند.

وَ قَالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً سُبْحَانَهُ بَلْ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ کُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ‌ (116)

و (یهود و نصاری و مشرکان) گفتند: «خداوند، فرزندی برای خود انتخاب کرده است»! -منزه است او- بلکه آنچه در آسمانها و زمین است، از آن اوست؛ و همه در برابر او خاضعند!

بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ‌ (117)

هستی بخش آسمانها و زمین اوست! و هنگامی که فرمان وجود چیزی را صادر کند، تنها می‌گوید: «موجود باش!» و آن، فوری موجود می‌شود.

وَ قَالَ الَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ لَوْ لاَ یُکَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِینَا آیَةٌ کَذٰلِکَ قَالَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَیَّنَّا الْآیَاتِ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ‌ (118)

افراد ناآگاه گفتند: «چرا خدا با ما سخن نمی‌گوید؟! و یا چرا آیه و نشانه‌ای برای خود ما نمی‌آید؟!» پیشینیان آنها نیز، همین گونه سخن می‌گفتند؛ دلها و افکارشان مشابه یکدیگر است؛ ولی ما (به اندازه کافی) آیات و نشانه‌ها را برای اهل یقین (و حقیقت‌جویان) روشن ساخته‌ایم.

آیات 119-120: معرفی رسالت صحیح و قطع پیروی مسلمانان از اهل کفر

پس از آنکه در این فقره مجموعه ای از مواقف و گفته های باطل و ظالمانه­ی اهل کتاب بیان شد، در این آیات می فرماید: ما تو را به حق برای بشارت و بیم دادن فرستادیم و... و این دلیلی بر این مطلب است که رسالت صحیح، همین رسالت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است و اصحاب این قیل و قالها و گفته های ظالمانه و باطل، اصحاب دوزخ هستند.

این آیات در سیاق فقره ای بیان می شود که با آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا ...» شروع شده بود و این مطلب نشان می دهد که اهل کتاب دوست دارند شما از آنها پیروی کنید تا اینکه بتوانند شما را به انحراف بکشانند. پس سیاق این آیات در پی قطع پیروی از کفر و هوای اهل کفر است.

إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لاَ تُسْأَلُ عَنْ أَصْحَابِ الْجَحِیمِ‌ (119)

ما تو را به حق، برای بشارت و بیم دادن (مردم جهان) فرستادیم؛ و تو مسئول (گمراهی) دوزخیان (پس از ابلاغ رسالت) نیستی!

وَ لَنْ تَرْضَى عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لاَ النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاَ نَصِیرٍ (120)

هرگز یهود و نصاری از تو راضی نخواهند شد، (تا به طور کامل، تسلیم خواسته‌های آنها شوی، و) از آیین (تحریف یافته) آنان، پیروی کنی. بگو: «هدایت، تنها هدایت الهی است!» و اگر از هوی و هوسهای آنان پیروی کنی، بعد از آنکه آگاه شده‌ای، هیچ سرپرست و یاوری از سوی خدا برای تو نخواهد بود.

آیه 121: راهنمایی به طریق ایمان

این آیه [تقریبا] آخرین آیه از فصلی است که با آیه «أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ...» شروع شده بود. این آیه به طریق ایمان دلالت و راهنمایی می کند و آن تلاوت کتاب، آنگونه که شایسته آن است، می باشد. پس کسی که تورات (و سایر کتب آسمانی مثل انجیل را) را آنگونه که شایسته­ی آن است تلاوت کند، به ایمان به محمد صلی الله علیه و آله وسلم می رسد همانگونه که اگر کسی قرآن را تلاوت کند، به ایمان به قرآن می رسد.

همچنین این آیه طعنه ای به اهل کتاب می زند به این صورت که به آنها می گوید آنها اصلا به کتابشان ایمان ندارند

الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاَوَتِهِ أُولٰئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَأُولٰئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ‌ (121)

کسانی که کتاب آسمانی به آنها داده‌ایم [یهود و نصاری‌] آن را چنان که شایسته آن است می‌خوانند؛ آنها به پیامبر اسلام ایمان می‌آورند؛ و کسانی که به او کافر شوند، زیانکارند.

فقره پنجم: 122-123 خاتمه: آیات 47و48 هم دقیقا همین لفظ را دارند- ارتباط آخر مقطع به اول آن

این آیات همان آیاتی هستند که این فصل با آنها شروع شده بود و این نشان می دهد که آخر این مقطع، به ابتدای آن مرتبط است و ابتدا و انتهای این مقطع یک مطلب را بیان می کند. در این آیات یکبار دیگر یک امر به بنی اسرائیل تکرار می شود و این تکرار از باب تذکر به بنی اسرائیل است

یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَى الْعَالَمِینَ‌ (122)

ای بنی اسرائیل! نعمت مرا، که به شما ارزانی داشتم، به یاد آورید! و (نیز به خاطر آورید) که من شما را بر جهانیان برتری بخشیدم!

وَ اتَّقُوا یَوْماً لاَ تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لاَ یُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَ لاَ تَنْفَعُهَا شَفَاعَةٌ وَ لاَ هُمْ یُنْصَرُونَ‌ (123)

از روزی بترسید که هیچ کس از دیگری دفاع نمی‌کند؛ و هیچ‌گونه عوضی از او قبول نمی‌شود؛ و شفاعت، او را سود نمی‌دهد؛ و (از هیچ سوئی) یاری نمی‌شوند!

مقطع چهارم: 124-141: داستان حضرت ابراهیم علیه السلام

پیش از این مشاهده شد که مقطع داستان حضرت آدم علیه السلام (مقطع دوم سوره بقره) با یک قاعده به پایان رسید: «...فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ* وَالَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیهاخالِدُونَ» (بقره: 38-39) پس از آن، مقطع بنی اسرائیل (مقطع سوم سوره بقره) ذکر شد و در آن نمونه ای از امتی که هدایت بر آنها نازل شده ولی منحرف شدند، معرفی شد.

هم اکنون در این مقطع (مقطع چهارم) داستان حضرت ابراهیم علیه السلام بیان می شود تا نمونه­ی کاملی از انسانی که هدایت بر او نازل شد و به حق آن هدایت قیام کرد را بیان کند: «وَإِذِ ابْتَلى إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ» و او(ابراهیم) نمونه کاملی از خلیفه خداوند در زمین است.

پیش از مقطع حضرت آدم علیه السلام در سوره بقره، در مقطع اول، مردم به سوی توحید دعوت شدند: « یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ .... فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» در مقطع ابراهیم علیه السلام نمونه اعلای توحید در ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب علیهم السلام متمثل می شود، به این ترتیب مقطع ابراهیم علیه السلام معانی که در مقطع دعوت به عبادت و توحید آمده بود را تعمیق می بخشد.

پیش از مقطع اول (مقطع دعوت به توحید و عبادت) در این قسم (قسم اول سوره بقره) مقدمه سوره بقره را داشتیم که در آن فرموده بود: «وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ» و در مقطع ابراهیم علیه السلام تفصیل این آیه بیان می شود.

قسم اول سوره بقره، با مقطعی شروع می شود که درباره طریق تقوا و طریق کفر و نفاق بحث می کند و سپس در ادامه مقطع حضرت آدم ع بیان شده و در ادامه مقطع بنی اسرائیل و هم اکنون مقطع ابراهیم ع. همه این مقاطع، در پی روشن کردن طریقی به سوی تقوا هستند. بعضی از این مقاطع، طریق کفر را روشن می کنند تا سالک این مسیر از آن اجتناب کند. و اگر طریق تقوا عبادت باشد، این مقطع در پی تعمیق بخشیدن به این طریق است. پیش از این مشاهده شد که طواف بیت و رکوع و سجود و... همگی جزیی از عبادت است و با توجه به اینکه عبادت محتاج قبله است که در مقطع بعدی این بحث مطرح می شود.

در مقطع حضرت ابراهیم (این مقطع) و مقطع بنی اسرائیل (مقطع قبل) صراط مغضوب علیهم و صراط ضالین و صراط کسانی که خداوند به آنها نعمت داده مشخص شده و توضیح داده شد. همچنین پیش از آن در ابتدای این قسم، عبادت و استعانت از خداوند به انسان تعلیم داده شد: « إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ»

این مقطع (مقطع چهارم) مقدمه و اساسی برای مقطع بعدی (مقطع پنجم) است چرا که در مقطع بعد، بحث قبله مطرح می شود و قبله یکی از اصول عبادت است و در این مقطع مقدمه ای بر آن بیان می شود: «أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَلِلطَّائِفِینَ وَالْعاکِفِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ .. وَإِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَإِسْماعِیلُ .. وَأَرِنا مَناسِکَنا ....».

فقره اول: 124-129: دلیل برگزیده شدن ابراهیم ع و برخی از ذریه ایشان به امامت- بیان دو مساله اساسی: «اسلام» و «بیت»

در این فقره دلیل برگزیده شدن ابراهیم ع و برخی از ذریه ایشان به امامت ذکر می شود همچنین در این فقره سپرده شدن امامت بیت به ایشان و برخی از آداب آن نیز بیان می شود. همچنین در این فقره مجموعه ای از رغبات و آرزوهایی که در قلب ابراهیم و اسماعیل ع بود تقریر می شود.

دو قضیه اصلی در این فقره، «اسلام» و «بیت» است و دو فقره بعدی این مقطع درباره راغبین به اسلام و دعوت کنندگان به غیر آن مناقشه می کنند. و در مقطع بعدی (مقطع پنجم) بحث بیت و قرار گرفتن آن به عنوان قبله مطرح می شود.

وَ إِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ‌ (124)

(به خاطر آورید) هنگامی که خداوند، ابراهیم را با وسایل گوناگونی آزمود. و او به خوبی از عهده این آزمایشها برآمد. خداوند به او فرمود: «من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم!» ابراهیم عرض کرد: «از دودمان من (نیز امامانی قرار بده!)» خداوند فرمود: «پیمان من، به ستمکاران نمی‌رسد! (و تنها آن دسته از فرزندان تو که پاک و معصوم باشند، شایسته این مقامند)».

وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ أَنْ طَهِّرَا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعَاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ (125)

و (به خاطر بیاورید) هنگامی که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم! و (برای تجدید خاطره،) از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید! و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که: «خانه مرا برای طواف‌کنندگان و مجاوران و رکوع‌کنندگان و سجده‌کنندگان، پاک و پاکیزه کنید!»

وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هٰذَا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ (126)

و (به یاد آورید) هنگامی را که ابراهیم عرض کرد: «پروردگارا! این سرزمین را شهر امنی قرار ده! و اهل آن را -آنها که به خدا و روز بازپسین، ایمان آورده‌اند- از ثمرات (گوناگون)، روزی ده!» گفت: «(ما دعای تو را اجابت کردیم؛ و مؤمنان را از انواع برکات، بهره‌مند ساختیم؛) اما به آنها که کافر شدند، بهره کمی خواهیم داد؛ سپس آنها را به عذاب آتش می‌کشانیم؛ و چه بد سرانجامی دارند»

وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْرَاهِیمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْمَاعِیلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ‌ (127)

و (نیز به یاد آورید) هنگامی را که ابراهیم و اسماعیل، پایه‌های خانه (کعبه) را بالا می‌بردند، (و می‌گفتند:) «پروردگارا! از ما بپذیر، که تو شنوا و دانایی!

رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ وَ أَرِنَا مَنَاسِکَنَا وَ تُبْ عَلَیْنَا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‌ (128)

پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خود قرار ده! و از دودمان ما، امتی که تسلیم فرمانت باشند، به وجود آور! و طرز عبادتمان را به ما نشان ده و توبه ما را بپذیر، که تو توبه‌پذیر و مهربانی!

رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ‌ (129)

پروردگارا! در میان آنها پیامبری از خودشان برانگیز، تا آیات تو را بر آنان بخواند، و آنها را کتاب و حکمت بیاموزد، و پاکیزه کند؛ زیرا تو توانا و حکیمی (و بر این کار، قادری)!»

فقره دوم: 130-134: مناقشه با روی گردانندگان از ملت (آیین) ابراهیم ع

در این فقره مناقشه با روی گردانندگان از دین ابراهیم ع به پایان می رسد. همان کسانی که ادعای انتساب به حضرت ابراهیم ع را دارند ولی در توحید و اسلام و عبادتشان دچار انحراف هستند. همچنین در این فقره، حکایت فرزندان حضرت یعقوب علیه السلام بیان می شود که درباره عبادت خداوند است: «نَعْبُدُ إِلهَکَ وَإِلهَ آبائِکَ...». در ابتدای این قسم (قسم اول سوره بقره) بحثی درباره عبادت خداوند و امر به عبادت بیان شده بود: «یا أَیُّهَا النَّاسُاعْبُدُوا رَبَّکُمُ...» و همه مردم را به عبادت و توحید دعوت می کرد، در هر یک از مقاطع این قسم، این معنی تعمیق پیدا می کند.

وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اصْطَفَیْنَاهُ فِی الدُّنْیَا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ‌ (130)

جز افراد سفیه و نادان، چه کسی از آیین ابراهیم، (با آن پاکی و درخشندگی،) روی‌گردان خواهد شد؟! ما او را در این جهان برگزیدیم؛ و او در جهان دیگر، از صالحان است.

إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ‌ (131)

در آن هنگام که پروردگارش به او گفت: اسلام بیاور! (و در برابر حق، تسلیم باش! او فرمان پروردگار را، از جان و دل پذیرفت؛ و) گفت: «در برابر پروردگار جهانیان، تسلیم شدم.»

وَ وَصَّى بِهَا إِبْرَاهِیمُ بَنِیهِ وَ یَعْقُوبُ یَا بَنِیَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَکُمُ الدِّینَ فَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ‌ (132)

و ابراهیم و یعقوب (در واپسین لحظات عمر،) فرزندان خود را به این آیین، وصیت کردند؛ (و هر کدام به فرزندان خویش گفتند:) «فرزندان من! خداوند این آیین پاک را برای شما برگزیده است؛ و شما، جز به آیین اسلام [تسلیم در برابر فرمان خدا] از دنیا نروید!»

أَمْ کُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِیهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِی قَالُوا نَعْبُدُ إِلٰهَکَ وَ إِلٰهَ آبَائِکَ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ إِلٰهاً وَاحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ‌ (133)

آیا هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید، شما حاضر بودید؟! در آن هنگام که به فرزندان خود گفت: «پس از من، چه چیز را می‌پرستید؟» گفتند: «خدای تو، و خدای پدرانت، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق، خداوند یکتا را، و ما در برابر او تسلیم هستیم.»

تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا کَسَبَتْ وَ لَکُمْ مَا کَسَبْتُمْ وَ لاَ تُسْأَلُونَ عَمَّا کَانُوا یَعْمَلُونَ‌ (134)

آنها امتی بودند که درگذشتند. اعمال آنان، مربوط به خودشان بود و اعمال شما نیز مربوط به خود شماست؛ و شما هیچ‌گاه مسئول اعمال آنها نخواهید بود.

فقره سوم: 135-141: مناقشه با دعوت کنندگان به دین تحریف شده ابراهیم ع

سوره بقره با مقدمه ای شروع شد که در آن صفات متقین و کافرین و منافقین مشخص شده بود. سپس در قسم اول سوره، مردم به عبادت و توحید خداوند دعوت شدند، سپس سیاق ادامه پیدا کرد تا به مقطع ابراهیم ع رسیدیم از خلال این مقطع متوجه شدیم که آنچه از ما خواسته شده، اسلام است که دین ابراهیم ع هم به همان (اسلام) دعوت می کند. به این ترتیب مشاهده می شود که چگونه به مرور و کم کم شخصیت امت اسلامی شکل می گیرد و رفته رفته معانی آن کامل می شود.

در این فقره در ابتدا این پندار یهود و نصارا که هدایت نزد آنهاست، رد می شود و به آنها گفته می شود هدایت در آیین پاک (و تحریف نشده) ابراهیم ع است. سپس در دو مرحله دعوت کنندگان به غیر آیین ابراهیم ع رد می شوند:

وَ قَالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصَارَى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفاً وَ مَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ‌ (135)

(اهل کتاب) گفتند: «یهودی یا مسیحی شوید، تا هدایت یابید!» بگو: «(این آیینهای تحریف شده، هرگز نمی‌تواند موجب هدایت گردد،) بلکه از آیین خالص ابراهیم پیروی کنید! و او هرگز از مشرکان نبود!»

مرحله اول: 136-138: پاسخ به دعوت کنندگان به دین تحریف شده ابراهیم ع

قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ مَا أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَ مَا أُنْزِلَ إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطِ وَ مَا أُوتِیَ مُوسَى وَ عِیسَى وَ مَا أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ‌ (136)

بگویید: «ما به خدا ایمان آورده‌ایم؛ و به آنچه بر ما نازل شده؛ و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و پیامبران از فرزندان او نازل گردید، و (همچنین) آنچه به موسی و عیسی و پیامبران (دیگر) از طرف پروردگار داده شده است، و در میان هیچ یک از آنها جدایی قائل نمی‌شویم، و در برابر فرمان خدا تسلیم هستیم؛ (و تعصبات نژادی و اغراض شخصی، سبب نمی‌شود که بعضی را بپذیریم و بعضی را رها کنیم.)»

فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا هُمْ فِی شِقَاقٍ فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ‌ (137)

اگر آنها نیز به مانند آنچه شما ایمان آورده‌اید ایمان بیاورند، هدایت یافته‌اند؛ و اگر سرپیچی کنند، از حق جدا شده‌اند و خداوند، شر آنها را از تو دفع می‌کند؛ و او شنونده و داناست.

صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ‌ (138)

رنگ خدایی (بپذیرید! رنگ ایمان و توحید و اسلام؛) و چه رنگی از رنگ خدایی بهتر است؟! و ما تنها او را عبادت می‌کنیم.

مرحله دوم: 139-141: پاسخ به دعوت کنندگان به دین تحریف شده ابراهیم ع

قُلْ أَ تُحَاجُّونَنَا فِی اللَّهِ وَ هُوَ رَبُّنَا وَ رَبُّکُمْ وَ لَنَا أَعْمَالُنَا وَ لَکُمْ أَعْمَالُکُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ‌ (139)

بگو: «آیا در باره خداوند با ما محاجه می‌کنید؟! در حالی که او، پروردگار ما و شماست؛ و اعمال ما از آن ما، و اعمال شما از آن شماست؛ و ما او را با اخلاص پرستش می‌کنیم، (و موحد خالصیم).»

أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطَ کَانُوا هُوداً أَوْ نَصَارَى قُلْ أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ‌ (140)

یا می‌گویید: «ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط، یهودی یا نصرانی بودند»؟! بگو: «شما بهتر می‌دانید یا خدا؟! (و با اینکه می‌دانید آنها یهودی یا نصرانی نبودند، چرا حقیقت را کتمان می‌کنید؟)» و چه کسی ستمکارتر است از آن کس که گواهی و شهادت الهی را که نزد اوست، کتمان می‌کند؟! و خدا از اعمال شما غافل نیست.

تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا کَسَبَتْ وَ لَکُمْ مَا کَسَبْتُمْ وَ لاَ تُسْأَلُونَ عَمَّا کَانُوا یَعْمَلُونَ‌ (141)

(به هر حال) آنها امتی بودند که درگذشتند. آنچه کردند، برای خودشان است؛ و آنچه هم شما کرده‌اید، برای خودتان است؛ و شما مسئول اعمال آنها نیستید.

مقطع پنجم: 142-152: قبله و دروس آن- اقامه حجت بر اهل کتاب در شأن قبله- قبله طریق تقواست.

پیش از این بیان شد که مقطع ابراهیم ع مقدمه بحث درباره قبله و وجوب توجه به سوی کعبه است. کعبه یکی از اصول عبادت خداوند رب العالمین است و این مقطع، در سیاق قسم اول سوره بقره بیان می شود که بحث اصلی این قسم، امر به عبادت خداوند است.

در مقطع ابراهیم ع (مقطع قبل) داستان بنای کعبه توسط حضرت ابراهیم و اسماعیل ع بیان شد و در این مقطع آن مساله اساسی بیان می شود و آن قرار دادن این کعبه به عنوان قبله مسلمین است. در مقطع قبله استجابت دعای ابراهیم و اسماعیل ع را درباره امتشان در شأن رسول الله ص مشاهده می کنیم چرا که پیش از این فرموده بودند: «وَمِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ ... رَبَّنا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ»

در این مقطع حجت هایی در شأن قبله برای بنی اسرائیل و نصارا ذکر می شود و به طور کلی این مقطع امتداد بحثی است که در مقطع بنی اسرائیل شروع شده بود.

ارتباط بین این مقطع و مقطع حضرت آدم ع از این جهت است که در این مقطع بعضی از نعمت هایی که خداوند به واسطه آن انسان را هدایت می کند ذکر شده، روشن است. نعمت هایی از قبیل رسول ص: «کَما أَرْسَلْنا فِیکُمْرَسُولًا مِنْکُمْ ...» و قبله در بحث عبادت. علاوه بر این، این مقطع جزیی از قسم اول سوره بقره است که با امر به عبادت و توحید شروع شده: « یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ ...»

همچنین در مقدمه سوره بقره بحثی درباره متقین و کافرین و منافقین بیان شده و یکی از اوصاف منافقین را اینگونه بیان کرده: «أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ» و در این مقطع (فقره اول این مقطع) می فرماید: «سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ...»

مقطع قبله پس از بیان و ذکر همه مقدماتی که لازم بود، ذکر می شود و این، اهمیت قضیه قبله در حیات امت را می­رساند. این مقطع از سه فقره تشکیل شده که در فقره اول علت تغییر قبله بیان می شود، در فقره دوم امر به تغییر قبله می شود و کسی که مخالفت یا مناقشه یا تردید کند، تهدید می شود. و در فقره سوم بر این امر تاکید می شود.

فقره اول: 142-143: علت تغییر قبله، امتحان است تا مشخص شود چه میزان از رسول تبعیت می کنید.

پیش از این در ابتدای فقره دوم مقطع قبل (آیه 130) داشتیم: «وَمَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِیمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ» و مشاهده می شود که این مقطع با بحثی درباره سفهاء شروع می شود: «سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ» همچنین در مقدمه سوره بقره بحثی درباره متقین و کافرین و منافقین بیان شده و یکی از اوصاف منافقین را اینگونه بیان کرده: «أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ»

در این مقطع علت تغییر قبله مطرح شده و همچنین حجتی علیه مخالفین اقامه می شود.

سَیَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلاَّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کَانُوا عَلَیْهَا قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ‌ (142)

به زودی سبک‌مغزان از مردم می‌گویند: «چه چیز آنها [مسلمانان‌] را، از قبله‌ای که بر آن بودند، بازگردانید؟!» بگو: «مشرق و مغرب، از آن خداست؛ خدا هر کس را بخواهد، به راه راست هدایت می‌کند.»

وَ کَذٰلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً وَ مَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کَانَتْ لَکَبِیرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِینَ هَدَى اللَّهُ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمَانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ‌ (143)

همان‌گونه (که قبله شما، یک قبله میانه است) شما را نیز، امت میانه‌ای قرار دادیم (در حد اعتدال، میان افراط و تفریط؛) تا بر مردم گواه باشید؛ و پیامبر هم بر شما گواه است. و ما، آن قبله‌ای را که قبلا بر آن بودی، تنها برای این قرار دادیم که افرادی که از پیامبر پیروی می‌کنند، از آنها که به جاهلیت بازمی‌گردند، مشخص شوند. و مسلماً این حکم، جز بر کسانی که خداوند آنها را هدایت کرده، دشوار بود. (این را نیز بدانید که نمازهای شما در برابر قبله سابق، صحیح بوده است؛) و خدا هرگز ایمان [نماز] شما را ضایع نمی‌گرداند؛ زیرا خداوند، نسبت به مردم، رحیم و مهربان است.

فقره دوم: 144-148 دستور تغییر قبله و جدل با اهل کتاب

فقره اول از این مقطع (مقطع قبله) به مثابه مقدمه و مدخل تغییر قبله بود و حکمت تغییر قبله را بیان کرد و طی آن (فقره) مسلمین متوجه شدند که چگونه باید به اعتراضات سایرین پاسخ دهند و بر امر خداوند ثابت قدم باشند.

در این فقره امر می شود که در نماز به سوی بیت الله الحرام توجه کنند و در ادامه بیان می کند که نمی توان بیشتر از یک قبله داشت و این قبله، قبله ی حق است و اهل کتاب هم از قبله اش بر نمی گردد و در ادامه هم بیان می کند که اهل کتاب از هوای نفسشان پیروی می کنند، آنها با اینکه می دانند (که رسول الله برحق است، او را انکار می کنند و این حق را کتمان می کنند).

قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَیْثُ مَا کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ‌ (144)

نگاه‌های انتظارآمیز تو را به سوی آسمان (برای تعیین قبله نهایی) می‌بینیم! اکنون تو را به سوی قبله‌ای که از آن خشنود باشی، باز می‌گردانیم. پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن! و هر جا باشید، روی خود را به سوی آن بگردانید! و کسانی که کتاب آسمانی به آنها داده شده، بخوبی می‌دانند این فرمانِ حقی است که از ناحیه پروردگارشان صادر شده؛ (و در کتابهای خود خوانده‌اند که پیغمبر اسلام، به سوی دو قبله، نماز می‌خواند). و خداوند از اعمال آنها (در مخفی داشتن این آیات) غافل نیست!

وَ لَئِنْ أَتَیْتَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ بِکُلِّ آیَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَکَ وَ مَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَ مَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّکَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ‌ (145)

سوگند که اگر برای (این گروه از) اهل کتاب، هرگونه آیه (و نشانه و دلیلی) بیاوری، از قبله تو پیروی نخواهند کرد؛ و تو نیز، هیچ‌گاه از قبله آنان، پیروی نخواهی نمود. (آنها نباید تصور کنند که بار دیگر، تغییر قبله امکان‌پذیر است!) و حتی هیچ‌یک از آنها، پیروی از قبله دیگری نخواهد کرد! و اگر تو، پس از این آگاهی، متابعت هوسهای آنها کنی، مسلماً از ستمگران خواهی بود!

الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْرِفُونَهُ کَمَا یَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ‌ (146)

کسانی که کتاب آسمانی به آنان داده‌ایم، او [پیامبر] را همچون فرزندان خود می‌شناسند؛ (ولی) جمعی از آنان، حق را آگاهانه کتمان می‌کنند!

الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلاَ تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ‌ (147)

این (فرمان تغییر قبله) حکمِ حقی از طرف پروردگار توست، بنابراین، هرگز از تردیدکنندگان در آن مباش!

وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ أَیْنَ مَا تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (148)

هر طایفه‌ای قبله‌ای دارد که خداوند آن را تعیین کرده است؛ (بنابراین، زیاد در باره قبله گفتگو نکنید! و به جای آن،) در نیکی‌ها و اعمال خیر، بر یکدیگر سبقت جویید! هر جا باشید، خداوند همه شما را (برای پاداش و کیفر در برابر اعمال نیک و بد، در روز رستاخیز،) حاضر می‌کند؛ زیرا او، بر هر کاری تواناست.

فقره سوم: 149-152 تاکید برامر قبلی زیرا امر قبلی امر نسخ بود و ممکن بود موجب فتنه شود

در این فقره امر به توجه به مسجد الحرام (تغییر قبله) تکرار می شود تا بر امر تغییر قبله تاکید کرده و این تاکید را تشدید کند. چرا که امر قبلی نسخ بود و نسخ یک امر در مظان شبهه و فتنه قرار دارد به همین دلیل امر قبلی را تکرار کرد تا تثبیت شود. در این فقره حکمت امر به توجه دائمی به مسجد الحرام ذکر شده گرچه در این فقره اوامر دیگری هم ذکر شده که توجه را به نعمت هایی که به مسلمین داده شده، جلب می کند و چه نعمتی برتر از هدایت و ارسال رسول؟

حکمت تکرار امر تغییر قبله در این فقره، کوتاه شدن زبان کافرین و اتمام نعمت بر این امت و هدایت این امت به سوی حق است.

وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ‌ (149)

از هر جا (و از هر شهر و نقطه‌ای) خارج شدی، (به هنگام نماز،) روی خود را به جانب «مسجد الحرام» کن! این دستور حقی از طرف پروردگار توست! و خداوند، از آنچه انجام می‌دهید، غافل نیست!

وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ حَیْثُ مَا کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ‌ (150)

و از هر جا خارج شدی، روی خود را به جانب مسجد الحرام کن! و هر جا بودید، روی خود را به سوی آن کنید! تا مردم، جز ظالمان (که دست از لجاجت برنمی‌دارند،) دلیلی بر ضدّ شما نداشته باشند؛ (زیرا از نشانه‌های پیامبر، که در کتب آسمانی پیشین آمده، این است که او، به سوی دو قبله، نماز می‌خواند.) از آنها نترسید! و (تنها) از من بترسید! (این تغییر قبله، به خاطر آن بود که) نعمت خود را بر شما تمام کنم، شاید هدایت شوید!

کَمَا أَرْسَلْنَا فِیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یَتْلُو عَلَیْکُمْ آیَاتِنَا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُعَلِّمُکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ‌ (151)

همان‌گونه (که با تغییر قبله، نعمت خود را بر شما کامل کردیم،) رسولی از خودتان در میان شما فرستادیم؛ تا آیات ما را بر شما بخواند؛ و شما را پاک کند؛ و به شما، کتاب و حکمت بیاموزد؛ و آنچه را نمی‌دانستید، به شما یاد دهد.

فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لاَ تَکْفُرُونِ‌ (152)

پس به یاد من باشید، تا به یاد شما باشم! و شکر مرا گویید و (در برابر نعمتهایم) کفران نکنید!

مقطع ششم: 153-167: بحث بر سر توحید و ادله آن و استحقاق اهل شرک به عقوبت- تشابه معنایی با آیات ابتدایی این قسم- مقدمه قسم بعدی- مقطع صبر و ذکر و شکر (راههای رسیدن به تقوا)

این مقطع، خاتمه قسم اول سوره بقره است و در آن معانی متعددی بیان شده که در ادامه ذکر می شود:

پیش از شروع این مقطع، در آخرین آیه مقطع قبل بیان شده بود: « فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لاَ تَکْفُرُونِ‌». در این مقطع جوانب ذکر و شکر و کفران بیان می شود و مومنین را به استعانت از صبر و نماز و ذکر دعوت می کند و می فرماید کسی که خدا را با صبر یاد کند، خداوند او را با رحمت یاد خواهد کرد و کسی که می خواهد خدا را شکر کند، سعی بین صفا و مروه انجام دهد و از مظاهر کفران هم کتمان چیزی است که خداوند نازل کرده. جزای کفران لعنت است و راس ذکر و شکر هم توحید است.

این قسم (قسم اول سوره بقره) با دعوت به عبادت و توحید برای تحقق و رسیدن به تقوا شروع شده بود و در ادامه­ی قسم نفرت از روش کفر و نفاق و فسوق بیان شده و سپس مقطع حضرت آدم علیه السلام بیان شد و در ادامه مقطع بنی اسرائیل بیان شد و در ابتدای آن بنی اسرائیل را از کتمان حق نهی کرد و در آن مقطع گفتگویی با بنی اسرائیل انجام شد. سپس مقطع ابراهیم علیه السلام ذکر شد و در این مقطع تمرکز بر کعبه و ذکر مناسک آن بود و سپس مقطع قبله بیان شد و هم اکنون آخرین مقطع این قسم بیان می شود که با همه مطالبی که پیش از این آمده بود، ارتباط دارد.

در ابتدای این قسم (قسم اول سوره بقره) مردم به عبادت و توحید دعوت شدند و از شرک نهی شدند. در ابتدای این مقطع هم دعوت به سوی عبادت و توحید وجود دارد و علت این دعوت هم بیان می شود و در این دعوت نهی از شرک هم وجود دارد.

این مقطع، همانطور که خاتمه قسم اول سوره بقره است، مقدمه قسم دوم سوره بقره هم هست قسم دوم سوره بقره، بر قسم اول بنا شده و قسم سوم هم بر دو قسم قبلی.

این مقطع از دو فقره تشکیل شده که در فقره اول آنچه که ذکر و شکر است، بیان شده و بحث هایی در مورد کفر توضیح داده می شود، و در فقره دوم، آنچه که ذکر و شکر است بیان شده و جوانبی از کفر توضیح داده می شود.

فقره اول: 153-162 اهل کتاب دستورات دین اسلام را می داند، ولی کتمان می کند

مجموعه اول: 153-157 امر به استعانت از صبر و نماز

در این مجموعه ابتدا به استعانت از صبر و نماز دستور می دهد و سپس ارزش صبر در دین خدا روشن می شود. برای فهم ارزش صبر در این مجموعه به آخرین آیه این مجموعه که می فرماید «وَأُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ» دقت کنید. چرا که در پایان داستان حضرت آدم علیه السلام هم فرموده بود: «فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ» و همچنین در مقدمه سوره بقره هم بیان شده بود: «هُدىً لِلْمُتَّقِینَ». به این ترتیب صبر با هدایت نسبت دارد.

همچنین این مجموعه بلافاصله پس از آیه: « فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَاشْکُرُوا لِی وَلا تَکْفُرُونِ» بیان شده و نمونه ای از ذکری که ما می گوییم و نمونه ای از ذکری که خداوند ما را به آن توجه می دهد، بیان می شود. به این ترتیب اگر کسی در هنگام مصیبت خداوند را با ذکر استرجاع ذکر کرد، خداوند هم او را با صلوات و رحمت ذکر می کند «أُولٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ»

همچنین در این مجموعه نمونه ای از کفری که نباید انسان به آن نزدیک شود، ذکر می شود و آن این است که کسانی که در راه خدا کشته شده اند، را مرده بخوانیم.

این مجموعه در این مقطع قبل از امر به سعی بین صفا و مروه و قبل از نهی از کتمان چیزی که خدا نازل کرده، و قبل از هشدار بر مردن بر کفر و قبل از اعلان توحید ذکر شده و همه این ها مواردی است که احتیاج به صبر و نماز دارد. همچنین در قسم بعدی سوره بقره (قسم دوم سوره بقره) هم مطالبی بیان می شود که همه آنها احتیاج به استعانت از صبر و نماز دارد، مطالبی از قبیل امر به خوردن از طیبات، امر به روزه، امر به جنگ، امر به حج.علاوه بر این، مطالبی که پیش از این در قسم اول سوره بقره بیان شده بود هم احتیاج به این تعلیم به مومنین داشت که از صبر و نماز کمک و استعانت بگیرند.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاَةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ‌ (153)

ای افرادی که ایمان آورده‌اید! از صبر (و استقامت) و نماز، کمک بگیرید! (زیرا) خداوند با صابران است.

وَ لاَ تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاءٌ وَ لٰکِنْ لاَ تَشْعُرُونَ‌ (154)

و به آنها که در راه خدا کشته می‌شوند، مرده نگویید! بلکه آنان زنده‌اند، ولی شما نمی‌فهمید!

وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ‌ (155)

قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و کاهش در مالها و جانها و میوه‌ها، آزمایش می‌کنیم؛ و بشارت ده به استقامت‌کنندگان!

الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ‌ (156)

آنها که هر گاه مصیبتی به ایشان می‌رسد، می‌گویند: «ما از آنِ خدائیم؛ و به سوی او بازمی‌گردیم!»

أُولٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ‌ (157)

اینها، همانها هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده؛ و آنها هستند هدایت‌یافتگان!

مجموعه دوم: 158 امر به سعی بین صفا و مروه- اینکه سعی بین صفا و مروه یکی از شعائر شده، به دلیل صبر هاجر (همسر ابراهیم) بوده. باید آنگونه صبر کرد

مجموعه قبل امر به صبر و نماز کرد و با کلمه « إن » شروع شده بود. پس از آن مجموعه، دو مجموعه می آید که با «إن» شروع می شوند.

در سیاق مقطع حضرت ابراهیم علیه السلام در مورد خانه خدا مشاهده شد که ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام فرموده بودند: « وَأَرِنا مَناسِکَنا ». سپس در مقطع قبله امر شده بود که رو به سوی کعبه کنید. در این مجموعه هم مشخص می شود که سعی بین صفا و مروه، یکی از شعائر برای تعظیم بیت است.

خداوند در این آیه بیان می کند که سعی بین صفا و مروه از شعائر الهی است و اصل آن هم باز می گردد به پیمودن مسیر بین صفا و مروه، توسط هاجر در طلب آب برای فرزندش اسماعیل، زمانی که حضرت ابراهیم علیه السلام آنها را ترک کرده بود و هیچ کس دیگری هم آنجا حضور نداشت. پس زمانی که بیم مرگ فرزندش را داشت، از خداوند کمک خواست تا اینکه خداوند مشکلش را گشود و به غربتش پایان داد و برای او فرجی حاصل کرد و آب زمزم را برای آنها جوشانید و آنها و آل ابراهیم را اکرام کرد و این سعی بین صفا و مروه را تا روز قیامت یکی از شعائر قرار داد.

امت در این شعار (سعی بین صفا و مروه) ارتباطی با حضرت ابراهیم علیه السلام پیدا می کند و به کار او اقتدا می کند و امت، عاقبت تسلیم امر خداوند بودن و آمدن فرج، بعد از شدت و سختی را می بیند. و این، دلیلی است که این آیه پس از امر به صبر آمده. این آیه نمونه ای از صبر هاجر را نشان می دهد. و دلیل اینکه سعی بین صفا و مروه، از شعائر الهی شمرده شده، صبر است.

إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمَا وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ‌ (158)

«صفا» و «مروه» از شعائر (و نشانه‌های) خداست! بنابراین، کسانی که حجِ خانه خدا و یا عمره انجام می‌دهند، مانعی نیست که بر آن دو طواف کنند؛ (و سعیِ صفا و مروه انجام دهند. و هرگز اعمال بی‌رویّه مشرکان، که بتهایی بر این دو کوه نصب کرده بودند، از موقعیّت این دو مکان مقدّس نمی‌کاهد!) و کسی که فرمان خدا را در انجام کارهای نیک اطاعت کند، خداوند (در برابر عمل او) شکرگزار، و (از افعال وی) آگاه است.

مجموعه سوم: 159-162 نهی از پنهان کردن چیزی که خدا نازل کرده- کافر نمیرید

آیه قبل: «ان الصفا و المروه...» بعد از مجموعه ای آمد که امر به صبر و نماز می کرد و آن مجموعه با کلمه « إن » شروع شده بود و بعد از آن دو آیه ذکر می شود که هر دو با «إن» شروع شده اند. در این دو آیه سه تقریر وجود دارد که در ادامه بیان می شود:

امر اول: بین صفا و مروه طواف کنید.

نهی دوم: آنچه را که خدا نازل کرده، کتمان نکنید.

نهی سوم: کافر نمیرید

امر اول بیان می کند که سعی بین صفا و مروه، نوعی شکر است.

نهی دوم و سوم هم جوانب کفران را بیان می کند.

به این ترتیب ارتباط بین مطالب بیان شده با آیه: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَاشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ» روشن می شود.

همچنین آمدن موضوع سعی بین صفا و مروه و کتمان و کفر، بعد از مجموعه ای که امر به استعانت از صبر و نماز می کند، دلیلی است بر اینکه این امور احتیاج به استعانت از صبر و نماز دارند.

بیان آیه: « إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ...» بعد از بحث درباره سعی بین صفا و مروه، نشان می دهد که اهل کتاب، علوم و تفصیلات زیادی در شأن این امت می دانند ولی آنها را کتمان می کنند و آمدن این آیه در سیاق استعانت از صبر و نماز، نشان می دهد که آنها از آفت کتمان در امان نیستند، مگر اینکه از صبر و نماز استعانت جویند.

إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَ الْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتَابِ أُولٰئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُونَ‌ (159)

کسانی که دلایل روشن، و وسیله هدایتی را که نازل کرده‌ایم، بعد از آنکه در کتاب برای مردم بیان نمودیم، کتمان کنند، خدا آنها را لعنت می‌کند؛ و همه لعن‌کنندگان نیز، آنها را لعن می‌کنند؛

إِلاَّ الَّذِینَ تَابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولٰئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‌ (160)

مگر آنها که توبه و بازگشت کردند، و (اعمال بد خود را، با اعمال نیک،) اصلاح نمودند، (و آنچه را کتمان کرده بودند؛ آشکار ساختند؛) من توبه آنها را می‌پذیرم؛ که من توّاب و رحیمم.

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ مَاتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولٰئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلاَئِکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ‌ (161)

کسانی که کافر شدند، و در حالِ کفر از دنیا رفتند، لعنت خداوند و فرشتگان و همه مردم بر آنها خواهد بود!

خَالِدِینَ فِیهَا لاَ یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَ لاَ هُمْ یُنْظَرُونَ‌ (162)

همیشه در آن (لعن و دوری از رحمت پروردگار) باقی می‌مانند؛ نه در عذاب آنان تخفیف داده می‌شود، و نه مهلتی خواهند داشت!

فقره دوم: 163-167 وحدانیت و رحمت خداوند دلیل وجوب ذکر و شکر است

در پایان فقره اول، خداوند عذاب کافران را بیان می کند. در این فقره، می فرماید که خداوند واحد و رحمن و رحیم است. در این مطالب، نظر و ظن کسی که گمان می کند آن عذاب با رحمت الهی منافات دارد، رد می کند چرا که آن ها اهل آن عذاب هستند و عدل خداوند که از رحمت خداوند است موجب آن می شود.

پیش از این هم بیان شد که این فقره انتهای قسم اول از اقسام سوره بقره است و بین ابتدای این قسم و این فقره که فقره انتهایی این قسم است، از نظر معنایی شباهت هایی وجود دارد.

وَ إِلٰهُکُمْ إِلٰهٌ وَاحِدٌ لاَ إِلٰهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمٰنُ الرَّحِیمُ‌ (163)

و خدای شما، خداوند یگانه‌ای است، که غیر از او معبودی نیست! اوست بخشنده و مهربان (و دارای رحمت عام و خاصّ)!

إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ الْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنْفَعُ النَّاسَ وَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ بَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِیفِ الرِّیَاحِ وَ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ‌ (164)

در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و کشتیهایی که در دریا به سود مردم در حرکتند، و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن، زمین را پس از مرگ، زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و (همچنین) در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه‌هایی است (از ذات پاک خدا و یگانگی او) برای مردمی که عقل دارند و می‌اندیشند!

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَاداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبّاً لِلَّهِ وَ لَوْ یَرَى الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذَابِ‌ (165)

بعضی از مردم، معبودهایی غیر از خداوند برای خود انتخاب می‌کنند؛ و آنها را همچون خدا دوست می‌دارند. امّا آنها که ایمان دارند، عشقشان به خدا، (از مشرکان نسبت به معبودهاشان،) شدیدتر است. و آنها که ستم کردند، (و معبودی غیر خدا برگزیدند،) هنگامی که عذاب (الهی)را مشاهده کنند، خواهند دانست که تمامِ قدرت، از آنِ خداست؛ و خدا دارای مجازات شدید است؛ (نه معبودهای خیالی که از آنها می‌هراسند.)

إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذَابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ‌ (166)

در آن هنگام، رهبران (گمراه و گمراه‌کننده) از پیروانِ خود، بیزاری می‌جویند؛ و کیفر خدا را مشاهده می‌کنند؛ و دستشان از همه جا کوتاه می‌شود.

وَ قَالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا کَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا کَذٰلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَیْهِمْ وَ مَا هُمْ بِخَارِجِینَ مِنَ النَّارِ (167)

و (در این هنگام) پیروان می‌گویند: «کاش بار دیگر به دنیا برمی‌گشتیم، تا از آنها [پیشوایان گمراه‌] بیزاری جوییم، آن چنان که آنان (امروز) از ما بیزاری جستند! (آری،) خداوند این چنین اعمال آنها را به صورت حسرت‌زایی به آنان نشان می‌دهد؛ و هرگز از آتش (دوزخ) خارج نخواهند شد!

قسم دوم سوره بقره: 168-207: تکمیل «راهنمایی به طریق متقین» که در قسم قبل هم بیان شده بود- تفصیل مسائلی که داخل در تقوا است- بیان روش هایی برای اقامه تقوا و وصول به آن- تاکیدبر تقوا و راه رسیدن به آن هم به صورت فردی و هم به صورت اجتماعی

این قسم با آیه: «یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالًا طَیِّباً» شروع شده و با آیه «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ» به پایان می رسد و همانگونه که قسم اول سوره بقره با «یا أَیُّهَا النَّاسُ ...»شروع شده بود، این قسم نیز با همین نداء شروع می شود و فقط همین دو بار در این سوره از این نداء «یا أَیُّهَا النَّاسُ ...» استفاده شده.

قسم اول، مردم را به طریق تقوا راهنمایی می کرد «یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ .. لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» و مشاهده خواهد شد که این قسم (قسم دوم سوره بقره) آن راهنمایی به طریق تقوا را کامل می کند و چیزهایی که داخل در تقوا هستند را تفصیل می دهد و روشهایی را برای اقامه تقوا شرح می دهد:

وَلَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ .... لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ.

کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ .... لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ.

کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ.

در این قسم آیه ی بِرّ مطرح می شود و در آن تعریف مفصلی از متقین بیان می شود چرا که در انتهای این آیه می فرماید: «وَأُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ». سپس بعد از آن، آیات قصاص به عنوان راهی برای اقامه تقوا در جامعه بیان می شود. در ادامه نیز آیات وصیت، حقی بر متقین را بیان کند «حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ» سپس آیات روزه بیان می شود تا طریق تقوا را بیان کند در ادامه هم آیات منع رشوه بیان می شود چرا که این هم بخشی از تقواست. سپس آیه سوال از اهِلّه و ورود به خانه ها از راهی غیر از درب آن بیان می شود. سپس آیات جنگ «قتال» و انفاق در جنگ بیان می شود و می فرماید: «وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ». سپس آیاتی در حج و عمره به این صورت بیان می شود: «وَاتَّقُوا اللَّهَ. وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوى وَاتَّقُونِ یا أُولِی الْأَلْبابِ». و در انتها هم مجموعه ی پایانی می آید که در آن مجموعه این آیه قرار دارد: «وَإِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ».

به این ترتیب، قسم دوم سوره بقره، مکمل و تکمیل کننده قسم اول و مقدمه این سوره در دلالت بر تقوا و ارکان تقوا و طریق رسیدن به تقوا و استقامت در طریق تقوا است. به همین دلیل ملاحظه می شود که در مقدمه سوره بقره، بحثی درباره ایمان و نماز و انفاق (یا به عبارت دیگر شهادتین و نماز و زکات) مطرح می شود و در قسم دوم، بحثهایی درباره روزه و حج بیان شده و بعد از این در قسم سوم هم بحثی درباره وارد شدن به اسلام به صورت کامل و نهی از تبعیت از گام های شیطان بیان خواهد شد. و در همه اینها مظاهر وحدت سوره و تکامل معانی آن مشاهده می شود.

مشاهده شد که قسم اول با یک امر و نهی شروع شد: «اعْبُدُوا رَبَّکُمُ .. فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً».

مشاهده خواهد شد که قسم دوم هم با یک امر و نهی شروع می شود: «کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَلا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ»

و از اینکه کلمه «یا أَیُّهَا النَّاسُ» فقط دو بار در سوره بقره و آن هم در ابتدای قسم اول و دوم این سوره مطرح شده، این مطلب فهمیده می شود که اسلام همه مردم را با مطالبی ساده و اولیات مخاطب قرار می دهد، زمانی که این دعوت را اجابت کنند، تفصیلات دیگری را برای آنها بیان می کند. از جمله این اولیات، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

عبادت، توحید، اکل حلال، عدم پیروی از گام های شیطان

و اینها چیزهایی است که مظاهرش را در زندگی رسول الله ص مشاهده می کنیم. مثلا زمانی که فردی را به یمن فرستاد، به او امر کرد که آنها را به توحید دعوت کند پس زمانی که اجابت کردند، آنها را به برپایی نماز و پرداخت زکات امر کند.

مقطع اول: 168-177 ارائه تعریفی از متقین (آیه بِرّ)

سوره بقره با وصف متقین و کافرین و منافقین شروع شد. در ابتدای این سوره، ادراک اولیه ای از طریق تقوا و طریق کفر و نفاق ایجاد شد و قسم اول سوره بقره، در این مجرا قرار داشت. در این مقطع، ویژگیهای تقوا و صفات تفصیلی اکثر متقین شناخته می شوند به همین دلیل در انتهای این مقطع، آیه ی بِرّ قرار دارد تا تعریفی از متقین ارائه دهد که همه مطالب قبلی را خلاصه می کند و تعریفی که در ابتدای سوره از متقین ارائه شد را توضیح می دهد.

در این مقطع به اکل حلال امر می شود و این امر (امر به اکل حلال) در حقیقت شرط قبول عبادت است و انسان را از دلیل اصلی و اولی انحراف از امر خدا که همان کتمان ما انزل الله باشد، آزاد می کند.

فقره اول: 168-173 امر به اکل حلال و مشخص کردن غذاهای حرام

این فقره بعد از آیاتی درباره شرک و مشرکین و تبعیت از رهبران باطل ارائه شده و در این آیات مناقشه ای با تبعیت کنندگان از باطل قرار دارد و همچنین به اکل حلال و عدم تبعیت از گام های شیطان دعوت می کند.

در این فقره غذاهای حرام مشخص می شوند و آمدن این سخن بعد از بحثی درباره شرک این مطلب را می رساند که: حلال شمردن حرام خدا و تبعیت از گام های شیطان و تبعیت از پدران در باطل، همگی از مظاهر شرک هستند.

این فقره با امر به اکل حلال و عدم تبعیت از گام های شیطان شروع می شود و در ادامه دلیل نهی از تبعیت از گام های شیطان را بیان می کند و سپس کسانی که از گام های پدرانشان که بر کفر و ضلالت بوده، تبعیت می کنند را تخطئه کرده و در ادامه برای کافرین مثالی می زند تا حقیقت حالشان را متوجه شوند و بدانند که این تبعیتشان از پدرانشان درست نبوده. به این ترتیب این مطلب فهمیده می شود که باید از این کتاب تبعیت کرد و باید فقط از حلالی که خداوند آن را حلال کرده، خورد.

در این حال خطاب متوجه اهل ایمان می شود و به آنها دستور به خوردن از طیبات و شکر کردن در قبال آن را می دهد و در این حال غذاهای حرام را هم مشخص می کند.

یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلاَلاً طَیِّباً وَ لاَ تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ‌ (168)

ای مردم! از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه بخورید! و از گامهای شیطان، پیروی نکنید! چه اینکه او، دشمن آشکار شماست!

إِنَّمَا یَأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشَاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ‌ (169)

او شما را فقط به بدیها و کار زشت فرمان می‌دهد؛ (و نیز دستور می‌دهد) آنچه را که نمی‌دانید، به خدا نسبت دهید.

وَ إِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَیْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا أَ وَ لَوْ کَانَ آبَاؤُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لاَ یَهْتَدُونَ‌ (170)

و هنگامی که به آنها گفته شود: «از آنچه خدا نازل کرده است، پیروی کنید!» می‌گویند: «نه، ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم، پیروی می‌نماییم.» آیا اگر پدران آنها، چیزی نمی‌فهمیدند و هدایت نیافتند (باز از آنها پیروی خواهند کرد)؟!

وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لاَ یَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاءً وَ نِدَاءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ‌ (171)

مَثَل (تو در دعوت) کافران، بسان کسی است که (گوسفندان و حیوانات را برای نجات از چنگال خطر،) صدا می‌زند؛ ولی آنها چیزی جز سر و صدا نمی‌شنوند؛ (و حقیقت و مفهوم گفتار او را درک نمی‌کنند. این کافران، در واقع) کر و لال و نابینا هستند؛ از این رو چیزی نمی‌فهمند!

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَ اشْکُرُوا لِلَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ‌ (172)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از نعمتهای پاکیزه‌ای که به شما روزی داده‌ایم، بخورید و شکر خدا را بجا آورید؛ اگر او را پرستش می‌کنید!

إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَ مَا أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَ لاَ عَادٍ فَلاَ إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ‌ (173)

خداوند، تنها (گوشت) مردار، خون، گوشت خوک و آنچه را نام غیرِ خدا به هنگام ذبح بر آن گفته شود، حرام کرده است. (ولی) آن کس که مجبور شود، در صورتی که ستمگر و متجاوز نباشد، گناهی بر او نیست؛ (و می‌تواند برای حفظ جان خود، در موقع ضرورت، از آن بخورد؛)خداوند بخشنده و مهربان است.

فقره دوم: 174-177 کتمان چیزی که خدا نازل کرده (انحراف از طریق تقواست)- تعریف تقوا

در این سیاق خداوند دو نمونه نشان می دهد:

نمونه ای از مردمی که آنچه را که خدا نازل کرده را کتمان می کنند و نمونه دیگر، مردمی که صفات متقین و ویژگیهای تقوا را کامل کرده اند و ذکر این دو نمونه در این مقطع، در جهت ارتقای تقوا و تسلیم مطلق فرمان حق شدن و تحقق بخشیدن به فرمان حق است.

بخش اول: 174-176: آیات کتمان

در این بخش یک انحراف از طریق تقوا که در حقیقت همان کتمان چیزی است که خدا نازل کرده بیان می شود.

إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتَابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولٰئِکَ مَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَ لاَ یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لاَ یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ‌ (174)

کسانی که کتمان می‌کنند آنچه را خدا از کتاب نازل کرده، و آن را به بهای کمی می‌فروشند، آنها جز آتش چیزی نمی‌خورند؛ (و هدایا و اموالی که از این رهگذر به دست می‌آورند، در حقیقت آتش سوزانی است.) و خداوند، روز قیامت، با آنها سخن نمی‌گوید؛ و آنان را پاکیزه نمی‌کند؛ و برای آنها عذاب دردناکی است.

أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى وَ الْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَمَا أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ (175)

اینان، همانهایی هستند که گمراهی را با هدایت، و عذاب را با آمرزش، مبادله کرده‌اند؛ راستی چقدر در برابر عذاب خداوند، شکیبا هستند!!

ذٰلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتَابِ لَفِی شِقَاقٍ بَعِیدٍ (176)

اینها، به خاطر آن است که خداوند، کتاب (آسمانی) را به حق، (و توأم با نشانه‌ها و دلایل روشن،) نازل کرده؛ و آنها که در آن اختلاف می‌کنند، (و با کتمان و تحریف، اختلاف به وجود می‌آورند،) در شکاف و (پراکندگی) عمیقی قرار دارند.

بخش دوم: 177: آیه بِرّ

در این بخش تعریفی از تقوا ارائه می شود.

پس از این آیه، تا انتهای قسم دوم سوره بقره یعنی آیه 207، مجموعه ای از احکام و اوامر و نواهی و تقریرات و غیر آن بیان می شود. به این ترتیب در این آیه تقوا تعریف می شود و در ادامه، در 30 آیه احکام و اوامر و...برای متقین بیان می شود.

لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لٰکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلاَئِکَةِ وَ الْکِتَابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَى وَ الْیَتَامَى وَ الْمَسَاکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقَابِ وَ أَقَامَ الصَّلاَةَ وَ آتَى الزَّکَاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولٰئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ‌ (177)

نیکی، (تنها) این نیست که (به هنگام نماز،) رویِ خود را به سوی مشرق و (یا) مغرب کنید؛ (و تمام گفتگوی شما، در باره قبله و تغییر آن باشد؛ و همه وقت خود را مصروف آن سازید؛) بلکه نیکی (و نیکوکار) کسی است که به خدا، و روز رستاخیز، و فرشتگان، و کتاب (آسمانی)، و پیامبران، ایمان آورده؛ و مال (خود) را، با همه علاقه‌ای که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان، انفاق می‌کند؛ نماز را برپا می‌دارد و زکات را می‌پردازد؛ و (همچنین) کسانی که به عهد خود -به هنگامی که عهد بستند-وفا می‌کنند؛ و در برابر محرومیتها و بیماریها و در میدان جنگ، استقامت به خرج می‌دهند؛ اینها کسانی هستند که راست می‌گویند؛ و (گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است؛) و اینها هستند پرهیزکاران!

مقطع دوم: 178-182 قصاص (راهی برای تحقق تقوای اجتماعی) و وصیت (حقی بر گردن متقین)

همانطور که پیش از این بیان شد، پس از آیه بِرّ (آیه 177) تا آیه 207 مجموعه از از احکام و اوامر و نواهی و تقریرات و... بیان می شود.

این مقطع از دو فقره تشکیل شده: فقره اول درباره قصاص و فقره دوم درباره وصیت. قصاص به عنوان راهی برای تحقق تقوا در جامعه اسلامی است و وصیت به عنوان حقی از حقوق متقین. به این ترتیب این مقطع در پی بنای تقوای فردی و اجتماعی در جامعه است.

ملاحظه می شود که هر یک از دو فقره با کلمه « کُتِبَ» شروع شده و این نشان می دهد که هر یک از این دو مقطع، واجبی را از مجموعه واجبات الهی را برای این امت بیان می کند. در حقیقت بعد از اینکه در مقاطع قبلی سوره بقره، صفات متقین که از جمله آنها ایمان و نماز و انفاق و صبر و وفای به ع هد و هدایت به وسیله قرآن و... بود روشن شد، در این مقطع دو واجب الهی بیان می شود و این دو فریضه (واجب) در حقیقت در سیاق هدایت به کتاب الهی قرار دارند.

به طور کلی در این مقطع مشخص خواهد شد که از مظاهر تقوا، تبعیت از کتاب الهی (قرآن) در موضوع «نفس» و «اموال» است.

فقره اول: 178-179 قصاص؛ راهی برای تحقق تقوا در جامعه

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصَاصُ فِی الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثَى بِالْأُنْثَى فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیْ‌ءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَدَاءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ ذٰلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذٰلِکَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ‌ (178)

ای افرادی که ایمان آورده‌اید! حکم قصاص در مورد کشتگان، بر شما نوشته شده است: آزاد در برابر آزاد، و برده در برابر برده، و زن در برابر زن، پس اگر کسی از سوی برادر (دینی) خود، چیزی به او بخشیده شود، (و حکم قصاص او، تبدیل به خونبها گردد،) باید از راه پسندیده پیروی کند. (و صاحب خون، حال پرداخت کننده دیه را در نظر بگیرد.) و او [قاتل‌] نیز، به نیکی دیه را (به ولی مقتول) بپردازد؛ (و در آن، مسامحه نکند.) این، تخفیف و رحمتی است از ناحیه پروردگار شما! و کسی که بعد از آن، تجاوز کند، عذاب دردناکی خواهد داشت.

وَ لَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‌ (179)

و برای شما در قصاص، حیات و زندگی است، ای صاحبان خِرد! شاید شما تقوا پیشه کنید.

فقره دوم: 180-182 وصیت؛ حقی بر گردن متقین

در فقره قبلی ذکر شد که قصاص عاملی از عوامل تقوا در جامعه اسلامی است و در این فقره بیان می شود که تطبیق حکم خداوند در موضوع وصیت و میراث، حقی بر گردن متقین است و این دلالت می کند بر اینکه از صفات متقین، هدایت شدن به هدایت الهی در موضوع وصیت و میراث است.

کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَى الْمُتَّقِینَ‌ (180)

بر شما نوشته شده: «هنگامی که یکی از شما را مرگ فرا رسد، اگر چیز خوبی [مالی‌] از خود به جای گذارده، برای پدر و مادر و نزدیکان، بطور شایسته وصیت کند! این حقّی است بر پرهیزکاران!»

فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ‌ (181)

پس کسانی که بعد از شنیدنش آن را تغییر دهند، گناه آن، تنها بر کسانی است که آن (وصیّت) را تغییر می‌دهند؛ خداوند، شنوا و داناست.

فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمْ فَلاَ إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ‌ (182)

و کسی که از انحرافِ وصیت کننده (و تمایل یک‌جانبه او به بعض ورثه)، یا از گناه او (که مبادا وصیّت به کار خلافی کند) بترسد، و میان آنها را اصلاح دهد، گناهی بر او نیست؛ (و مشمولِ حکم تبدیلِ وصیّت نمی‌باشد.) خداوند، آمرزنده و مهربان است.

مقطع سوم: 183-207 راهنماهایی به طریق تقوا و مصادیقی از خطوات شیطان

این مقطع از شش فقره به شرح زیر تشکیل شده:

        فقره اول درباره روزه به عنوان طریق رسیدن به تقوا

        فقره دوم درباره بعضی از احکام مالی

        فقره سوم درباره تصحیح مفهوم اشتباه در مورد داخل شدن به خانه ها

        فقره چهارم درباره قتال (جنگ) و انفاق

        فقره پنجم درباره مناسک حج و عمره

        فقره ششم درباره دو گروه از مردم، گروهی که پیرو دستورات بیان شده هستند و گروهی دیگر که رویگردان از این دستورات هستند

در همه مطالبی که در این مقطع بیان می شود، به نوعی ترک تبعیت از گام های شیطان مشاهده می شود.

فقره اول: 183-187 روزه راهی برای تحقق تقوای فردی و اجتماعی (روزه صبر است)

پیش از این در مقطع اول خداوند چیزهایی که خوردنشان حرام است، از خون و میته و گوشت خوک (به جز در حالت اضطرار) را بیان کرد. و در مقطع دوم بحثی درباره قصاص و دیه و همچنین بحثی درباره وصیت بیان شد و دیه و وصیت از وجوهی، ارتباطی با قضیه مال حلال دارند.

در این مقطع امر به روزه بیان می شود به این معنی که امر به اباحه اکل حلال (اباحه خوردن) مقید به این قید است که این خوردن نباید در زمان روزه ماه رمضان باشد. همچنین روزه عامل مساعدی برای عدم تبعیت از گام های شیطان است.

این تنها فقره ای در این مقطع است که با « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا » شروع می شود و این مطلب به ارتباط این مقطع با مقطع قبل و استمرار آن مقطع اشاره دارد. علاوه بر این، به تاثیر عبادت روزه، بر همه تکالیفی که بعد از این فقره در این مقطع بیان می شود نیز اشاره می کند. اولین تکلیفی که بعد از روزه در این مقطع بیان می شود حرمت خوردن اموال مردم به باطل است و این نشان می دهد که اولین مظهر تقوا، استقامت انسان بر امر خداوند در موضوع حقوق مردم و اموال آنها است.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‌ (183)

ای افرادی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما نوشته شده، همان‌گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهیزکار شوید.

أَیَّاماً مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ‌ (184)

چند روز معدودی را (باید روزه بدارید!) و هر کس از شما بیمار یا مسافر باشد تعدادی از روزهای دیگر را (روزه بدارد) و بر کسانی که روزه برای آنها طاقت‌فرساست؛ (همچون بیماران مزمن، و پیرمردان و پیرزنان،) لازم است کفّاره بدهند: مسکینی را اطعام کنند؛ و کسی که کارِ خیری انجام دهد، برای او بهتر است؛ و روزه داشتن برای شما بهتر است اگر بدانید!

شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کَانَ مَرِیضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‌ (185)

(روزه، در چند روز معدودِ) ماهِ رمضان است؛ ماهی که قرآن، برای راهنمایی مردم، و نشانه‌های هدایت، و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است. پس آن کس از شما که در ماه رمضان در حضر باشد، روزه بدارد! و آن کس که بیمار یا در سفر است، روزهای دیگری را به جای آن، روزه بگیرد! خداوند، راحتی شما را می‌خواهد، نه زحمت شما را! هدف این است که این روزها را تکمیل کنید؛ و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده، بزرگ بشمرید؛ باشد که شکرگزاری کنید!

وَ إِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ‌ (186)

و هنگامی که بندگان من، از تو در باره من سؤال کنند، (بگو:) من نزدیکم! دعای دعا کننده را، به هنگامی که مرا می‌خواند، پاسخ می‌گویم! پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند (و به مقصد برسند)!

أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِکُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفَا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا مَا کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَى اللَّیْلِ وَ لاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عَاکِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلاَ تَقْرَبُوهَا کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ‌ (187)

آمیزش جنسی با همسرانتان، در شبِ روزهایی که روزه می‌گیرید، حلال است. آنها لباس شما هستند؛ و شما لباس آنها (هر دو زینت هم و سبب حفظ یکدیگرید). خداوند می‌دانست که شما به خود خیانت می‌کردید؛ (و این کارِ ممنوع را انجام می‌دادید؛) پس توبه شما را پذیرفت و شما را بخشید. اکنون با آنها آمیزش کنید، و آنچه را خدا برای شما مقرر داشته، طلب نمایید! و بخورید و بیاشامید، تا رشته سپید صبح، از رشته سیاه (شب) برای شما آشکار گردد! سپس روزه را تا شب، تکمیل کنید! و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته‌اید، با زنان آمیزش نکنید!این، مرزهای الهی است؛ پس به آن نزدیک نشوید! خداوند، این چنین آیات خود را برای مردم، روشن می‌سازد، باشد که پرهیزکار گردند!

فقره دوم: 188 بعضی از احکام مالی مرتبط با قضیه تقوا

وَ لاَ تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ وَ تُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقاً مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ‌ (188)

و اموال یکدیگر را به باطل (و ناحق) در میان خود نخورید! و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه، (قسمتی از) آن را (به عنوان رشوه) به قضات ندهید، در حالی که می‌دانید (این کار، گناه است)!

 

فقره سوم: 189 تصحیح دو مفهوم اشتباه در مورد بحث تقوا

مشاهده شد که سیاق عام این سوره در شرح قضیه تقوا یا بیان راههای رسیدن به آن یا بیان آثار تقوا است. و این آیه دو تصور اشتباه که ممکن است مردم گرفتار آن شوند را اصلاح می کند چرا که تقوا، خلاف این دو تصور اشتباه است:

مفهوم اول: خلط بین شناخت حکمت و شناخت قانون هستی، و بین ماموریت دین و ماموریت علم تجربی

مفهوم دوم: دین آن چیزی است که شارع به صورت نص (قرآن) بیان می کند و انسان به آن تکلیف شده نه چیزی که انسان برای خودش آن را اختراع می کند.

پس به طور کلی این آیه در پی تصفیه بحث تقوا از تعلقات اشتباهی است که مردم گرفتار آن شده اند.

یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَوَاقِیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَ لٰکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ‌ (189)

در باره «هلالهای ماه» از تو سؤال می‌کنند؛ بگو: «آنها، بیان اوقات (و تقویم طبیعی) برای (نظامِ زندگیِ) مردم و (تعیینِ وقتِ) حج است». و (آن چنان که در جاهلیّت مرسوم بود که به هنگام حج، که جامه احرام می‌پوشیدند، از درِ خانه وارد نمی‌شدند، و از نقبِ پشتِ خانه وارد می‌شدند، نکنید!) کارِ نیک، آن نیست که از پشتِ خانه‌ها وارد شوید؛ بلکه نیکی این است که پرهیزگار باشید! و از درِ خانه‌ها وارد شوید و تقوا پیشه کنید، تا رستگار گردید!

فقره چهارم: 190-195 جنگ و انفاق (جنگ به صبر نیاز دارد)- (جنگ به منبع مالی نیاز دارد)

در فقره قبل بحثی درباره هلال های ماه و اوقات و تقویم طبیعی برای نظام زندگی و... بیان شد. در این فقره بحث درباره جنگ و حرام بودن جنگ در ماههای حرام بیان می شود. این فقره تصور مردم در مورد قضیه تقوا را تصحیح می کند.

ارتباط بین جنگ و انفاق به این صورت است که جنگ به منبع مالی نیاز دارد و به همین دلیل آیات انفاق بین آیات قتال و آیات حج بیان شده چرا که حج هم نوعی جهاد است و احتیاج به منبع مالی دارد. در این فقره آیات قتال و آیات انفاق با هم بیان می شوند تا تصورات اشتباه را اصلاح کند و تصور صحیحی از تقوا برای فرد مسلمان ایجاد کند تا بتواند در هر حال متوجه تقوا باشد.

در این آیات چند تصور اشتباه اصلاح می شوند:

این که انسان تصور کند یکی از مظاهر تقوا این است که انسان جنگ نکند و دائم در حالت صلح کلی باشد.

این که انسان تصور کند غلبه و پیروزی و... با تقوا موافق نیست

وَ قَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ وَ لاَ تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لاَ یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ‌ (190)

و در راه خدا، با کسانی که با شما می‌جنگند، نبرد کنید! و از حدّ تجاوز نکنید، که خدا تعدّی‌کنندگان را دوست نمی‌دارد!

وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَ لاَ تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى یُقَاتِلُوکُمْ فِیهِ فَإِنْ قَاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذٰلِکَ جَزَاءُ الْکَافِرِینَ‌ (191)

و آنها را [بت پرستانی که از هیچ گونه جنایتی ابا ندارند] هر کجا یافتید، به قتل برسانید! و از آن جا که شما را بیرون ساختند [مکه‌]، آنها را بیرون کنید! و فتنه (و بت پرستی) از کشتار هم بدتر است! و با آنها، در نزد مسجد الحرام (در منطقه حرم)، جنگ نکنید! مگر اینکه در آن جا با شما بجنگند. پس اگر (در آن جا) با شما پیکار کردند، آنها را به قتل برسانید! چنین است جزای کافران!

فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ‌ (192)

و اگر خودداری کردند، خداوند آمرزنده و مهربان است.

وَ قَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلاَ عُدْوَانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِینَ‌ (193)

و با آنها پیکار کنید! تا فتنه (و بت پرستی، و سلب آزادی از مردم،) باقی نماند؛ و دین، مخصوص خدا گردد. پس اگر (از روش نادرست خود) دست برداشتند، (مزاحم آنها نشوید! زیرا) تعدّی جز بر ستمکاران روا نیست.

الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَ الْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ‌ (194)

ماهِ حرام، در برابر ماهِ حرام! (اگر دشمنان، احترام آن را شکستند، و در آن با شما جنگیدند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید.) و تمام حرامها، (قابلِ) قصاص است. و (به طور کلّی) هر کس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدّی کنید! و از خدا بپرهیزید (و زیاده روی ننمایید)! و بدانید خدا با پرهیزکاران است!

وَ أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لاَ تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ‌ (195)

و در راهِ خدا، انفاق کنید! و (با ترک انفاق،) خود را به دست خود، به هلاکت نیفکنید! و نیکی کنید! که خداوند، نیکوکاران را دوست می‌دارد.

فقره پنجم: 196-203 مناسک حج و عمره (راهی از راههای وصول به تقوا)

در این فقره موضوع مناسک حج و عمره بحث می شود. پیش از این مشاهده شد که چگونه حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام از خداوند درخواست کردند که: « وَأَرِنا مَناسِکَنا». در این فقره خداوند برای ذریه ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام مناسک حج و عمره را (به صورت مختصر) شرح می دهد و احکام آن را بیان می کند و آداب آن را نمایش می دهد و حکمت آن را بیان می کند.

وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لاَ تَحْلِقُوا رُءُوسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلاَثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کَامِلَةٌ ذٰلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ‌ (196)

و حج و عمره را برای خدا به اتمام برسانید! و اگر محصور شدید، (و مانعی مانند ترس از دشمن یا بیماری، اجازه نداد که پس از احرام‌بستن، وارد مکه شوید،) آنچه از قربانی فراهم شود (ذبح کنید، و از احرام خارج شوید)! و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلش برسد (و در قربانگاه ذبح شود)! و اگر کسی از شما بیمار بود، و یا ناراحتی در سر داشت، (و ناچار بود سر خود را بتراشد،) باید فدیه و کفّاره‌ای از قبیل روزه یا صدقه یا گوسفندی بدهد! و هنگامی که (از بیماری و دشمن) در امان بودید، هر کس با ختم عمره، حج را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است (ذبح کند)! و هر که نیافت، سه روز در ایام حج، و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد! این، ده روز کامل است. (البته) این برای کسی است که خانواده او، نزد مسجد الحرام نباشد [اهل مکّه و اطرافِ آن نباشد]. و از خدا بپرهیزید! و بدانید که او، سخت‌کیفر است!

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَ لاَ فُسُوقَ وَ لاَ جِدَالَ فِی الْحَجِّ وَ مَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَ اتَّقُونِ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ‌ (197)

حج، در ماه‌های معینی است! و کسانی که (با بستن احرام، و شروع به مناسک حج،) حج را بر خود فرض کرده‌اند، (باید بدانند که) در حج، آمیزش جنسی با زنان، و گناه و جدال نیست! و آنچه از کارهای نیک انجام دهید، خدا آن را می‌داند. و زاد و توشه تهیه کنید، که بهترین زاد و توشه، پرهیزکاری است! و از من بپرهیزید ای خردمندان!

لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَ اذْکُرُوهُ کَمَا هَدَاکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ‌ (198)

گناهی بر شما نیست که از فضلِ پروردگارتان (و از منافع اقتصادی در ایّام حج) طلب کنید (که یکی از منافع حج، پی ریزیِ یک اقتصادِ صحیح است). و هنگامی که از «عرفات» کوچ کردید، خدا را نزد «مشعَر الحرام» یاد کنید! او را یاد کنید همان‌طور که شما را هدایت نمود و قطعاً شما پیش از این، از گمراهان بودید.

ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ‌ (199)

سپس از همان‌جا که مردم کوچ می‌کنند، (به سوی سرزمین منی) کوچ کنید! و از خداوند، آمرزش بطلبید، که خدا آمرزنده مهربان است!

فَإِذَا قَضَیْتُمْ مَنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَ مَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاَقٍ‌ (200)

و هنگامی که مناسکِ (حج) ِ خود را انجام دادید، خدا را یاد کنید، همانند یادآوری از پدرانتان (آن‌گونه که رسم آن زمان بود) بلکه از آن هم بیشتر! (در این مراسم، مردم دو گروهند:) بعضی از مردم می‌گویند: «خداوندا! به ما در دنیا، (*نیکی*) عطا کن!» ولی در آخرت، بهره‌ای ندارند.

وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ (201)

و بعضی می‌گویند: «پروردگارا! به ما در دنیا (*نیکی*) عطا کن! و در آخرت نیز (*نیکی*) مرحمت فرما! و ما را از عذابِ آتش نگاه دار!»

أُولٰئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ‌ (202)

آنها از کار (و دعای) خود، نصیب و بهره‌ای دارند؛ و خداوند، سریع الحساب است.

وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلاَ إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلاَ إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ‌ (203)

و خدا را در روزهای معیّنی یاد کنید! (روزهای 11 و 12 و 13 ماه ذی حجه). و هر کس شتاب کند، (و ذکر خدا را) در دو روز انجام دهد، گناهی بر او نیست، و هر که تأخیر کند، (و سه روز انجام دهد نیز) گناهی بر او نیست؛ برای کسی که تقوا پیشه کند. و از خدا بپرهیزید! و بدانید شما به سوی او محشور خواهید شد!

فقره ششم: 204-207 دو گروه از مردم گروهی پیرو دستوراتِ بیان شده و گروهی رویگردان از این دستورات که راهی به سوی تقوا هستند.

پس از آیه بِرّ (آیه 177) دو بار مومنین با صیغه « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» خطاب شدند و در هر بار به طریقی به سوی تقوا هدایت شدند. بعد از خطاب اول (آیه 178) مطلبی که ارتباطی با قضیه تقوا داشت، به عنوان نتیجه ای از نتایج آن بیان شد. و بعد از خطاب دوم (آیه 183) هم مطالبی به همین صورت بیان شد. سپس بحثی درباره حج به عنوان راهی از راههای وصول به تقوا بیان شده و به آیه ای ختم شد که به تقوا امر می کرد.

غرض از این بیان این است که انسان برای خدا خالص شود و مقصود از انسان در اینجا انسان کافر خالص نیست، چرا که بحث چنین انسانی در مقدمه سوره بقره به پایان رسید، بلکه مراد از انسان در اینجا، انسان منتسب به اسلام است، با این حال مردم در این آیات دو گروه می شوند، گروهی که با همه این احوال جزء منافقین می مانند و هستند، و گروهی که برای خدا خالص می شوند و قسم دوم سوره بقره با بحث درباره این دو گروه به پایان می رسد.

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ‌ (204)

و از مردم، کسانی هستند که گفتار آنان، در زندگی دنیا مایه اعجاب تو می‌شود؛ (در ظاهر، اظهار محبّت شدید می‌کنند) و خدا را بر آنچه در دل دارند گواه می‌گیرند. (این در حالی است که) آنان، سرسخت‌ترین دشمنانند.

وَ إِذَا تَوَلَّى سَعَى فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهَا وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لاَ یُحِبُّ الْفَسَادَ (205)

(نشانه آن، این است که) هنگامی که روی برمی‌گردانند (و از نزد تو خارج می‌شوند)، در راه فساد در زمین، کوشش می‌کنند، و زراعتها و چهارپایان را نابود می‌سازند؛ (با اینکه می‌دانند) خدا فساد را دوست نمی‌دارد.

وَ إِذَا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهَادُ (206)

و هنگامی که به آنها گفته شود: «از خدا بترسید!» (لجاجت آنان بیشتر می‌شود)، و لجاجت و تعصب، آنها را به گناه می‌کشاند. آتش دوزخ برای آنان کافی است؛ و چه بد جایگاهی است!

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ (207)

بعضی از مردم (با ایمان و فداکار، همچون علی (ع) در «لیلة المبیت» به هنگام خفتن در جایگاه پیغمبر ص)، جان خود را به خاطر خشنودی خدا می‌فروشند؛ و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.

قسم سوم: 208-284: دعوت به اسلام آوردن به صورت کامل و نهی از متابعت خطوات (گام های) شیطان و ارائه تعدادی از احکام اسلامی

این قسم با آیه ای شروع می شود که کلید سیاق این قسم است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَ لاَ تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ». این آیه دعوت به اسلام آوردن به صورت کامل و نهی از تبعیت از شیطان است. پس زمانی که در در آیه آخر قسم قبل (آیه 207) نفس انسان برای خداوند خالص شد: « وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ»، و استعداد التزام به احکام اسلامی به صورت کامل را دریافت کرد، در این آیه امر به اسلام آوردن به صورت کامل می شود و از تبعیت شیطان نهی شده و علاوه بر این مقدار زیادی از احکام اسلام هم در این قسم بیان می شود.

بعد از مقدمه ای که سیاق کلی قسم را مشخص می کند، در این قسم احکامی در خصوص انفاق، فریضه قتال (جنگ)، احکام خمر و میسر، احکامی در شأن یتیم، احکامی در خصوص ازدواج، حیض، و احکامی درباره ایمان، طلاق، وفاء، امور و روابط زن و مرد، احکام نماز، احکام اموری مربوط به سیاست و جنگ و اقتصاد بیان می شود. همه این احکام در سیاق امر به اسلام آوردن به صورت کامل بیان شده.

 

این قسم از دو مقطع مفصل و طولانی تشکیل شده. چیزی که ابتدا و انتهای این قسم را مشخص می کند، در درجه اول معانی هستند، سپس بعضی از علامات و نشانه ها. مثلا این قسم با «یا ایها الذین آمنوا» شروع شده در صورتی که دو قسم قبلی با «یا ایها الناس» شروع شده بودند.

مقطع اول: 208-253 امر به دخول در اسلام به طور کامل و بیان بعضی از احکام اسلامی (مرتبط با قضیه جنگ و قتال)

فقره اول: 208-220 امر به اسلام آوردن به صورت کامل و بیان بعضی از احکام خصوصا احکام جنگ (شرح در سوره انفال)

این فقره با یک مقدمه ی امر و نهی و وعظ کننده شروع می شود که این مقدمه به مثابه مقدمه این قسم تلقی می شود. سپس دو آیه به عنوان زمینه چینی برای بحث قتال مطرح می شود و در ادامه هم بحث قتال به صورت کامل و سوال مردم از احکام قتال و قاعده ی قتال و سوال و جوابهای دیگری بیان می شود.

مقدمه: 208-213: امر به اسلام آوردن به صورت کامل و نهی از تبعیت از شیطان

در این مقدمه همه مومنین به اسلام آوردن به صورت کامل امر می شوند و از تبعیت گام های شیطان نهی می شوند. همچنین در این مقدمه درمان لغزش هم بیان می شود. سپس به روز قیامت و بعضی از اتفاقاتی که در آن روز می افتد تذکر داده می شود و سپس درباره کفران نعمت وحی و بینات و معجزات هشدار داده می شود. همچنین درباره سیر در طریق و مسیر کافرین در امر تزیین دنیا هم هشدار داده می شود و همه اینها مقدمه ی تفصیل احکام اسلامی است که در سیاق امر به اسلام آوردن به صورت کامل بیان می شود. سپس در ادامه آیه ای بیان می شود که در آن حکمت ارسال رسولان و نازل شدن کتاب بیان می شود و در این آیه خداوند به دلیل هدایتش بر مردم منت می گذارد.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَ لاَ تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ‌ (208)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید همگی به صورت کامل در اسلام وارد شوید! (به طور کامل اسلام آورید) و از گامهای شیطان، پیروی نکنید؛ که او دشمن آشکار شماست‌

فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْکُمُ الْبَیِّنَاتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ‌ (209)

و اگر بعد از این همه نشانه‌های روشن، که برای شما آمده است، لغزش کردید (و گمراه شدید)، بدانید (از چنگال عدالت خدا، فرار نتوانید کرد؛) که خداوند، توانا و حکیم است.

هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَ الْمَلاَئِکَةُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (210)

آیا (پیروان فرمان شیطان، پس از این همه نشانه‌ها و برنامه‌های روشن) انتظار دارند که خداوند و فرشتگان، در سایه‌هائی از ابرها به سوی آنان بیایند (و دلایل تازه‌ای در اختیارشان بگذارند؟! با اینکه چنین چیزی محال است!) و همه چیز انجام شده، و همه کارها به سوی خدا بازمی‌گردد.

سَلْ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَمْ آتَیْنَاهُمْ مِنْ آیَةٍ بَیِّنَةٍ وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ‌ (211)

از بنی اسرائیل بپرس: «چه اندازه نشانه‌های روشن به آنها دادیم؟» (ولی آنان، نعمتها و امکانات مادی و معنوی را که خداوند در اختیارشان گذاشته بود، در راه غلط به کار گرفتند.) و کسی که نعمت خدا را، پس از آن که به سراغش آمد، تبدیل کند (و در مسیر خلاف به کار گیرد،گرفتار عذاب شدید الهی خواهد شد) که خداوند شدید العقاب است.

زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَ یَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ‌ (212)

زندگی دنیا برای کافران زینت داده شده است، از این‌رو افراد باایمان را (که گاهی دستشان تهی است)، مسخره می‌کنند؛ در حالی که پرهیزگاران در قیامت، بالاتر از آنان هستند؛ (چراکه ارزشهای حقیقی در آنجا آشکار می‌گردد، و صورت عینی به خود می‌گیرد؛) و خداوند، هر کس را بخواهد بدون حساب روزی می‌دهد.

کَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلاَّ الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ‌ (213)

مردم (در آغاز) یک دسته بودند؛ (و تضادی در میان آنها وجود نداشت. بتدریج جوامع و طبقات پدید آمد و اختلافات و تضادهایی در میان آنها پیدا شد، در این حال) خداوند، پیامبران را برانگیخت؛ تا مردم را بشارت و بیم دهند و کتاب آسمانی، که به سوی حق دعوت می‌کرد، با آنها نازل نمود؛ تا در میان مردم، در آنچه اختلاف داشتند، داوری کند. (افراد باایمان، در آن اختلاف نکردند؛) تنها (گروهی از) کسانی که کتاب را دریافت داشته بودند، و نشانه‌های روشن به آنها رسیده بود، به خاطر انحراف از حق و ستمگری، در آن اختلاف کردند. خداوند، آنهایی راکه ایمان آورده بودند، به حقیقت آنچه مورد اختلاف بود، به فرمان خودش، رهبری نمود. (امّا افراد بی‌ایمان، همچنان در گمراهی و اختلاف، باقی ماندند.) و خدا، هر کس را بخواهد، به راه راست هدایت می‌کند.

آیات 214-215: مقدمه چینی برای بیان احکام

پس از مقدمه ای که بیان شد، در دو آیه مقدمه ای برای بیان احکام قتال بیان می شود که آیه اول (214) یک مفهوم اشتباه را اصلاح می کند و آن این است که ممکن است کسی تصور کند هیچ ابتلا و سختی و شدتی درکار نیست.آیه دیگر (215) درباره انفاق است و پیش از این درباره ارتباط بحث انفاق با بحث قتال توضیح داده شده. (اینکه قتال و جنگ نیاز به منبع مالی دارد و انفاق به عنوان منبع مالی برای قتال دیده شده)

أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّى یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلاَ إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ‌ (214)

آیا گمان کردید داخل بهشت می‌شوید، بی‌آنکه حوادثی همچون حوادث گذشتگان به شما برسد؟! همانان که گرفتاریها و ناراحتیها به آنها رسید، و آن چنان ناراحت شدند که پیامبر و افرادی که ایمان آورده بودند گفتند: «پس یاری خدا کی خواهد آمد؟!» (در این هنگام، تقاضای یاری از اوکردند، و به آنها گفته شد:) آگاه باشید، یاریِ خدا نزدیک است!

یَسْأَلُونَکَ مَا ذَا یُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوَالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ وَ الْیَتَامَى وَ الْمَسَاکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ وَ مَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ‌ (215)

از تو سؤال می‌کنند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: «هر خیر و نیکی (و سرمایه سودمند مادی و معنوی) که انفاق می‌کنید، باید برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد.» و هر کار خیری که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است. (لازم نیست تظاهر کنید، او می‌داند).

آیات 216-220: بیان احکام قتال و خمر و ایتام

در این بخش ابتدا در آیه 216 به صورت تفصیلی به سوالی که در مورد قتال در آیه 215 پرسیده شده بود پاسخ می دهد و این به مثابه بیان علت وجوب قتال است. همچنین در این سیاق آیه ای برای تصحیح مفهوم رجاء بیان می شود چرا که اکثر مردم در مورد این مفهوم تصور اشتباهی داشتند و بیان می کند که کسانی به رحمت خداوند امید دارند که ایمان و هجرت و جهاد در آنها جمع شده باشد چرا که هجرت و جهاد واجب هستند. سپس در ادامه به سه سوال پاسخ می دهد: سوالی درباره خمر و میسر، سوالی درباره انفاق و سوالی درباره ایتام که هر سه این موضوعات به نوعی با جنگ و قتال مرتبط هستند.

کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَ عَسَى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ‌ (216)

جهاد در راه خدا، بر شما مقرّر شد؛ در حالی که برایتان ناخوشایند است. چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید، حال آن که خیرِ شما در آن است. و یا چیزی را دوست داشته باشید، حال آنکه شرِّ شما در آن است. و خدا می‌داند، و شما نمی‌دانید.

یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ إِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لاَ یَزَالُونَ یُقَاتِلُونَکُمْ حَتَّى یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کَافِرٌ فَأُولٰئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ‌ (217)

از تو، در باره جنگ کردن در ماه حرام، سؤال می‌کنند؛ بگو: «جنگ در آن، (گناهی) بزرگ است؛ ولی جلوگیری از راه خدا (و گرایش مردم به آیین حق) و کفر ورزیدن نسبت به او و هتک احترام مسجد الحرام، و اخراج ساکنان آن، نزد خداوند مهمتر از آن است؛ و ایجاد فتنه، (و محیط نامساعد، که مردم را به کفر، تشویق و از ایمان بازمی‌دارد) حتّی از قتل بالاتر است. و مشرکان، پیوسته با شما می‌جنگند، تا اگر بتوانند شما را از آیینتان برگردانند؛ ولی کسی که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک (گذشته) او، در دنیا و آخرت، برباد می‌رود؛ و آنان اهل دوزخند؛ و همیشه در آن خواهند بود.

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولٰئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ‌ (218)

کسانی که ایمان آورده و کسانی که هجرت کرده و در راه خدا جهاد نموده‌اند، آنها امید به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است.

یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَ یَسْأَلُونَکَ مَا ذَا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ‌ (219)

در باره شراب و قمار از تو سؤال می‌کنند، بگو: «در آنها گناه و زیان بزرگی است؛ و منافعی (از نظر مادی) برای مردم در بردارد؛ (ولی) گناه آنها از نفعشان بیشتر است. و از تو می‌پرسند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: از مازاد نیازمندی خود.» اینچنین خداوند آیات را برای شما روشن می‌سازد، شاید اندیشه کنید!

فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْیَتَامَى قُلْ إِصْلاَحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَ إِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَأَعْنَتَکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ‌ (220)

(تا اندیشه کنید) درباره دنیا و آخرت! و از تو در باره یتیمان سؤال می‌کنند، بگو: «اصلاح کار آنان بهتر است. و اگر زندگی خود را با زندگی آنان بیامیزید، (مانعی ندارد؛) آنها برادر (دینی) شما هستند.» (و همچون یک برادر با آنها رفتار کنید!) خداوند، مفسدان را از مصلحان، بازمی‌شناسد. و اگر خدا بخواهد، شما را به زحمت می‌اندازد؛ (و دستور می‌دهد در عین سرپرستی یتیمان، زندگی و اموال آنها را بکلی از اموال خود، جدا سازید؛ ولی خداوند چنین نمی‌کند؛) زیرا او توانا و حکیم است.

فقره دوم: 221-225 بیان بعضی از احکام خصوصا احکام خانواده- اموری که کمینگاه های ضعف بشر است.

مشاهده شد که بخشی از فقره قبل به مثابه مقدمه فقره بود و بخش دیگری از فقره انجام کاری را به عنوان تکلیف متوجه مومنین می ساخت. اما در این فقره ترک کاری را به عنوان تکلیف متوجه مومنین می سازد. در این فقره مومنین را از ازدواج با مشرکین، از جماع در حال حیض و... از  برحذر می دارد.

به این ترتیب اگر فقره اول تفصیل بخش ایجابی مقدمه این مقطع باشد: «ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً» این فقره در بخش سلبی مقدمه است که می فرماید: «وَلا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ». این مطلب از نهی ابتدایی فقره «و لا تنکحوا» هم فهمیده می شود چرا که اولین نهی بر این وزن است که بعد از «وَلا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ» مطرح شده.

در این فقره که موضوع اصلی اش بحث درباره شرائع اسلام در موضوع ازدواج و زندگی زناشویی و ایمان است، دو نهی و سوال و جوابی در مورد آن دو نهی و یک قاعده را بیان می کند. اما آن دو نهی: «تحریم ازدواج با اهل شرک» و «قرار دادن خداوند در معرض سوگند ها» هستند و سوال: «درباره رابطه مرد با همسرش در زمان حیض» است و قاعده: «درباره وظیفه حیاتی بین مردان و زنان» است.

وَ لاَ تَنْکِحُوا الْمُشْرِکَاتِ حَتَّى یُؤْمِنَّ وَ لَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَةٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْکُمْ وَ لاَ تُنْکِحُوا الْمُشْرِکِینَ حَتَّى یُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ وَ لَوْ أَعْجَبَکُمْ أُولٰئِکَ یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ اللَّهُ یَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَ یُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ‌ (221)

و با زنان مشرک و بت‌پرست، تا ایمان نیاورده‌اند، ازدواج نکنید! (اگر چه جز به ازدواج با کنیزان، دسترسی نداشته باشید؛ زیرا) کنیز باایمان، از زن آزاد بت‌پرست، بهتر است؛ هر چند (زیبایی، یا ثروت، یا موقعیت او) شما را به شگفتی آورد. و زنان خود را به ازدواج مردان بت‌پرست، تا ایمان نیاورده‌اند، در نیاورید! (اگر چه ناچار شوید آنها را به همسری غلامان باایمان درآورید؛ زیرا) یک غلام باایمان، از یک مرد آزاد بت‌پرست، بهتر است؛ هر چند (مال و موقعیت و زیبایی او،) شما را به شگفتی آورد. آنها دعوت به سوی آتش می‌کنند؛ و خدا دعوت به بهشت و آمرزش به فرمان خود می‌نماید، و آیات خویش را برای مردم روشن می‌سازد؛ شاید متذکر شوند!

وَ یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِی الْمَحِیضِ وَ لاَ تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یَطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ‌ (222)

و از تو، در باره خون حیض سؤال می‌کنند، بگو: «چیز زیانبار و آلوده‌ای است؛ از این‌رو در حالت قاعدگی، از آنان کناره‌گیری کنید! و با آنها نزدیکی ننماید، تا پاک شوند! و هنگامی که پاک شدند، از طریقی که خدا به شما فرمان داده، با آنها آمیزش کنید! خداوند، توبه‌کنندگان را دوست دارد، و پاکان را (نیز) دوست دارد.

نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاَقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ‌ (223)

زنان شما، محل بذرافشانی شما هستند؛ پس هر زمان که بخواهید، می‌توانید با آنها آمیزش کنید. و (سعی نمائید از این فرصت بهره گرفته، با پرورش فرزندان صالح) اثر نیکی برای خود، از پیش بفرستید! و از خدا بپرهیزید و بدانید او را ملاقات خواهید کرد و به مؤمنان، بشارت ده!

وَ لاَ تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَیْمَانِکُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَیْنَ النَّاسِ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ‌ (224)

خدا را در معرض سوگندهای خود قرار ندهید! و برای اینکه نیکی کنید، و تقوا پیشه سازید، و در میان مردم اصلاح کنید (سوگند یاد ننمایید)! و خداوند شنوا و داناست.

لاَ یُؤَاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ وَ لٰکِنْ یُؤَاخِذُکُمْ بِمَا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ‌ (225)

خداوند شما را به خاطر سوگندهایی که بدون توجه یاد می‌کنید، مؤاخذه نخواهد کرد، اما به آنچه دلهای شما کسب کرده، (و سوگندهایی که از روی اراده و اختیار، یاد می‌کنید،) مؤاخذه می‌کند. و خداوند، آمرزنده و بردبار است.

فقره سوم: 226-242 بیان تفصیلی احکام خانواده- طلاق و فوت همسر

در مجموعه اول این فقره، برخی از احکام خانواده که مربوط به طلاق و شرایط و احکام آن است بیان می شود. در مجموعه دوم بحثی درباره احکام وفات همسر بیان می شود.

در انتهای فقره در دو آیه بحث محافظت بر نمازها و نماز در حال خوف بیان می شود (آیات 238-239) و سپس یک حکم نسخ شده و حکم جایگزین آن بیان می شوند و بر مومنین به واسطه نعمت بیان، منت گذارده می شود.

در سبب ذکر نماز در این فقره (آیات 238-239) در این فقره می توان گفت که عمل به احکام بدون برپایی نماز، بالا نخواهد رفت. همچنین ذکر نماز در حال جنگ هم در این فقره به دلیل وحدت سیاق است و اینکه فقره بعدی هم مرتبط با احکام جنگ است. گویی بحثی که در فقره اول در مورد قتال و جنگ بیان شده بود هنوز هم استمرار دارد.

لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ‌ (226)

کسانی که زنان خود را «ایلاء» می‌نمایند [ سوگند یاد می‌کنند که با آنها، آمیزش‌جنسی ننمایند،] حق دارند چهار ماه انتظار بکشند. (و در ضمن این چهار ماه، وضع خود را با همسر خویش، از نظر ادامه زندگی یا طلاق، روشن سازند.) اگر (در این فرصت،) بازگشت کنند، (چیزی بر آنها نیست؛ زیرا) خداوند، آمرزنده و مهربان است.

وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلاَقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ‌ (227)

و اگر تصمیم به جدایی گرفتند، (آن هم با شرایطش مانعی ندارد؛) خداوند شنوا و داناست.

وَ الْمُطَلَّقَاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاَثَةَ قُرُوءٍ وَ لاَ یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذٰلِکَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلاَحاً وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ‌ (228)

زنان مطلقه، باید به مدت سه مرتبه عادت ماهانه دیدن (و پاک شدن) انتظار بکشند! [ عده نگه دارند] و اگر به خدا و روز رستاخیز، ایمان دارند، برای آنها حلال نیست که آنچه را خدا در رحمهایشان آفریده، کتمان کنند. و همسرانشان، برای بازگرداندن آنها (و از سرگرفتن زندگی زناشویی) در این مدت، (از دیگران) سزاوارترند؛ در صورتی که (براستی) خواهان اصلاح باشند. و برای آنان، همانند وظایفی که بر دوش آنهاست، حقوق شایسته‌ای قرار داده شده؛ و مردان بر آنان برتری دارند؛ و خداوند توانا و حکیم است.

الطَّلاَقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ وَ لاَ یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئاً إِلاَّ أَنْ یَخَافَا أَلاَّ یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِمَا فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلاَ تَعْتَدُوهَا وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولٰئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ‌ (229)

طلاق، (طلاقی که رجوع و بازگشت دارد،) دو مرتبه است؛ (و در هر مرتبه،) باید به طور شایسته همسر خود را نگاهداری کند (و آشتی نماید)، یا با نیکی او را رها سازد (و از او جدا شود). و برای شما حلال نیست که چیزی از آنچه به آنها داده‌اید، پس بگیرید؛ مگر اینکه دو همسر، بترسند که حدود الهی را برپا ندارند. اگر بترسید که حدود الهی را رعایت نکنند، مانعی برای آنها نیست که زن، فدیه و عوضی بپردازد (و طلاق بگیرد). اینها حدود و مرزهای الهی است؛ از آن، تجاوز نکنید! و هر کس از آن تجاوز کند، ستمگر است.

فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلاَ تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِمَا أَنْ یَتَرَاجَعَا إِنْ ظَنَّا أَنْ یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ وَ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ یُبَیِّنُهَا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ‌ (230)

اگر (بعد از دو طلاق و رجوع، بار دیگر) او را طلاق داد، از آن به بعد، زن بر او حلال نخواهد بود؛ مگر اینکه همسر دیگری انتخاب کند (و با او، آمیزش‌جنسی نماید. در این صورت،) اگر (همسر دوم) او را طلاق گفت، گناهی ندارد که بازگشت کنند؛ (و با همسر اول، دوباره ازدواج نماید؛) در صورتی که امید داشته باشند که حدود الهی را محترم میشمرند. اینها حدود الهی است که (خدا) آن را برای گروهی که آگاهند، بیان می‌نماید.

وَ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ لاَ تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَاراً لِتَعْتَدُوا وَ مَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَ لاَ تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ مَا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتَابِ وَ الْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ‌ (231)

و هنگامی که زنان را طلاق دادید، و به آخرین روزهای «عدّه» رسیدند، یا به طرز صحیحی آنها را نگاه دارید (و آشتی کنید)، و یا به طرز پسندیده‌ای آنها را رها سازید! و هیچ‌گاه به خاطر زیان رساندن و تعدّی کردن، آنها را نگاه ندارید! و کسی که چنین کند، به خویشتن ستم کرده است. (و با این اعمال، و سوء استفاده از قوانین الهی،) آیات خدا را به استهزا نگیرید! و به یاد بیاورید نعمت خدا را بر خود، و کتاب آسمانی و علم و دانشی که بر شما نازل کرده، و شما را با آن، پند می‌دهد! و از خدا بپرهیزید! و بدانید خداوند از هر چیزی آگاه است (و از نیات کسانی که از قوانین او، سوء استفاده می‌کنند، با خبر است)!

وَ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ یَنْکِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَیْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذٰلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ مِنْکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذٰلِکُمْ أَزْکَى لَکُمْ وَ أَطْهَرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ‌ (232)

و هنگامی که زنان را طلاق دادید و عدّه خود را به پایان رساندند، مانع آنها نشوید که با همسران (سابق) خویش، ازدواج کنند! اگر در میان آنان، به طرز پسندیده‌ای تراضی برقرار گردد. این دستوری است که تنها افرادی از شما، که ایمان به خدا و روز قیامت دارند، از آن، پند می‌گیرند (و به آن، عمل می‌کنند). این (دستور)، برای رشد (خانواده‌های) شما مؤثرتر، و برای شستن آلودگیها مفیدتر است؛ و خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.

وَ الْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لاَ تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَهَا لاَ تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَ لاَ مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَ عَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذٰلِکَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالاً عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَ تَشَاوُرٍ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِمَا وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلاَدَکُمْ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (233)

مادران، فرزندان خود را دو سال تمام، شیر می‌دهند. (این) برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند. و بر آن کس که فرزند برای او متولّد شده [ پدر]، لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طور شایسته (در مدت شیر دادن بپردازد؛ حتی اگر طلاق گرفته باشد.) هیچ کس موظّف به بیش از مقدار توانایی خود نیست! نه مادر (به خاطر اختلاف با پدر) حق ضرر زدن به کودک را دارد، و نه پدر. و بر وارث او نیز لازم است این کار را انجام دهد [ هزینه مادر را در دوران شیرخوارگی تأمین نماید]. و اگر آن دو، با رضایت یکدیگر و مشورت، بخواهند کودک را (زودتر) از شیر بازگیرند، گناهی بر آنها نیست. و اگر (با عدم توانایی، یا عدم موافقت مادر) خواستید دایه‌ای برای فرزندان خود بگیرید، گناهی بر شما نیست؛ به شرط اینکه حق گذشته مادر را به طور شایسته بپردازید. و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید! و بدانید خدا، به آنچه انجام می‌دهید، بیناست!

وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْوَاجاً یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (234)

و کسانی که از شما می‌میرند و همسرانی باقی می‌گذارند، باید چهار ماه و ده روز، انتظار بکشند (و عدّه نگه دارند)! و هنگامی که به آخر مدتشان رسیدند، گناهی بر شما نیست که هر چه می‌خواهند، در باره خودشان به طور شایسته انجام دهند (و با مرد دلخواه خود، ازدواج کنند). و خدا به آنچه عمل می‌کنید، آگاه است.

وَ لاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ وَ لٰکِنْ لاَ تُوَاعِدُوهُنَّ سِرّاً إِلاَّ أَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاً وَ لاَ تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکَاحِ حَتَّى یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ‌ (235)

و گناهی بر شما نیست که به طور کنایه، (از زنانی که همسرانشان مرده‌اند) خواستگاری کنید، و یا در دل تصمیم بر این کار بگیرید (بدون اینکه آن را اظهار کنید). خداوند می‌دانست شما به یاد آنها خواهید افتاد؛ (و با خواسته طبیعی شما به شکل معقول، مخالف نیست؛) ولی پنهانی با آنها قرار زناشویی نگذارید، مگر اینکه به طرز پسندیده‌ای (به طور کنایه) اظهار کنید! (ولی در هر حال،) اقدام به ازدواج ننمایید، تا عدّه آنها سرآید! و بدانید خداوند آنچه را در دل دارید، می‌داند! از مخالفت او بپرهیزید! و بدانید خداوند، آمرزنده و بردبار است (و در مجازات بندگان، عجله نمی‌کند)!

لاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَى الْمُحْسِنِینَ‌ (236)

اگر زنان را قبل از آمیزش‌جنسی یا تعیین مهر، (به عللی) طلاق دهید، گناهی بر شما نیست. (و در این موقع،) آنها را (با هدیه‌ای مناسب،) بهره‌مند سازید! آن کس که توانایی دارد، به اندازه تواناییش، و آن کس که تنگدست است، به اندازه خودش، هدیه‌ای شایسته (که مناسب حال دهنده و گیرنده باشد) بدهد! و این بر نیکوکاران، الزامی است.

وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلاَّ أَنْ یَعْفُونَ أَوْ یَعْفُوَ الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکَاحِ وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَ لاَ تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (237)

و اگر آنان را، پیش از آن که با آنها تماس بگیرید و (آمیزش‌جنسی کنید) طلاق دهید، در حالی که مهری برای آنها تعیین کرده‌اید، (لازم است) نصف آنچه را تعیین کرده‌اید (به آنها بدهید) مگر اینکه آنها (حق خود را) ببخشند؛ یا (در صورتی که صغیر و سفیه باشند، ولیّ آنها، یعنی)آن کس که گره ازدواج به دست اوست، آن را ببخشد. و گذشت کردن شما (و بخشیدن تمام مهر به آنها) به پرهیزکاری نزدیکتر است، و گذشت و نیکوکاری را در میان خود فراموش نکنید، که خداوند به آنچه انجام می‌دهید، بیناست!

حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَ الصَّلاَةِ الْوُسْطَى وَ قُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ‌ (238)

در انجام همه نمازها، (به خصوص) نماز وسطی [ نماز ظهر] کوشا باشید! و از روی خضوع و اطاعت، برای خدا بپاخیزید!

فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالاً أَوْ رُکْبَاناً فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَمَا عَلَّمَکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ‌ (239)

و اگر (به خاطر جنگ، یا خطر دیگری) بترسید، (نماز را) در حال پیاده یا سواره انجام دهید! اما هنگامی که امنیت خود را بازیافتید، خدا را یاد کنید! [ نماز را به صورت معمولی بخوانید!] همان‌گونه که خداوند، چیزهایی را که نمی‌دانستید، به شما تعلیم داد.

وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْوَاجاً وَصِیَّةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِی مَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ‌ (240)

و کسانی که از شما در آستانه مرگ قرارمی‌گیرند و همسرانی از خود به‌جا می‌گذارند، باید برای همسران خود وصیت کنند که تا یک سال، آنها را (با پرداختن هزینه زندگی) بهره‌مند سازند؛ به شرط اینکه آنها (از خانه شوهر) بیرون نروند (و اقدام به ازدواج مجدد نکنند). و اگر بیرون روند، (حقی در هزینه ندارند؛ ولی) گناهی بر شما نیست نسبت به آنچه در باره خود، به طور شایسته انجام می‌دهند. و خداوند، توانا و حکیم است.

وَ لِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَى الْمُتَّقِینَ‌ (241)

و برای زنان مطلقه، هدیه مناسبی لازم است (که از طرف شوهر، پرداخت گردد). این، حقی است بر مردان پرهیزکار.

کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ‌ (242)

این چنین، خداوند آیات خود را برای شما شرح می‌دهد؛ شاید اندیشه کنید!

فقره چهارم: 243-253 ادامه بحث جنگ

پیش از این بیان شد که قسم سوم سوره بقره از دو مقطع تشکیل شده که با بیان این فقره، مقطع اول آن به پایان می رسد. مشاهده خواهد شد که مقطع اول از چهار فقره تشکیل شده و همچنین مشاهده خواهد شد که تکلیف تفصیلی اول این مقطع، درباره قتال و جنگ است. همچنین در آخرین آیه این مقطع سببی از اسباب قتال معرفی می شود. به این ترتیب در ابتدا، وسط و انتهای این مقطع (مقطع اول از قسم سوم سوره بقره) بحث درباره قتال، اساب آن و بعضی از احکام آن بیان شده و همه این مباحث در سیاق امر به وارد شدن به اسلام به صورت کلی و نهی از تبعیت از گام های شیطان بیان شده است.

مجموعه اول: 243-245 بحث انفاق و جنگ

این مجموعه با بحث انفاق و قتال ارتباط دارد. به این ترتیب متوجه خواهیم شد که همه احکامی که تا کنون در این مقطع بیان شده، بین دو بحث «انفاق» و «قتال» قرار می گیرند و بدون این دو احکام اسلامی برپا نمی شوند و امکان وارد شدن به اسلام به صورت کلی وجود ندارد.

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَشْکُرُونَ‌ (243)

آیا ندیدی جمعیتی را که از ترس مرگ، از خانه‌های خود فرار کردند؟ و آنان، هزارها نفر بودند (که به بهانه بیماری طاعون، از شرکت در میدان جهاد خودداری نمودند). خداوند به آنها گفت: بمیرید! (و به همان بیماری، که آن را بهانه قرار داده بودند، مردند.) سپس خدا آنها را زنده کرد؛ (و ماجرای زندگی آنها را درس عبرتی برای آیندگان قرار داد.) خداوند نسبت به بندگان خود احسان می‌کند؛ ولی بیشتر مردم، شکر (او را) بجا نمی‌آورند.

وَ قَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ‌ (244)

و در راه خدا، پیکار کنید! و بدانید خداوند، شنوا و داناست.

مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافاً کَثِیرَةً وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْسُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ‌ (245)

کیست که به خدا «قرض الحسنه‌ای» دهد، (و از اموالی که خدا به او بخشیده، انفاق کند،) تا آن را برای او، چندین برابر کند؟ و خداوند است (که روزی بندگان را) محدود یا گسترده می‌سازد؛ (و انفاق، هرگز باعث کمبود روزی آنها نمی‌شود). و به سوی او باز می‌گردید (و پاداش خود را خواهید گرفت).

مجموعه دوم: 246-252 داستان طالوت- عبرتی از بنی اسرائیل در موضوع جنگ

در این مجموعه صفحه ای از صفحات عبرت تاریخ بنی اسرائیل گشوده می شود. این صفحه هم در رابطه با موضوع قتال و شروط اقامه آن است. این مجموعه بیان می کند که اگر گروهی قصد جنگ داشته باشد، نقطه شروع آن وجود یک فرمانده است که شروط متناسب با جنگ را داشته باشد.

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِکاً نُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ أَلاَّ تُقَاتِلُوا قَالُوا وَ مَا لَنَا أَلاَّ نُقَاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِیَارِنَا وَ أَبْنَائِنَا فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلاَّ قَلِیلاً مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ‌ (246)

آیا مشاهده نکردی جمعی از بنی اسرائیل را بعد از موسی، که به پیامبر خود گفتند: «زمامدار (و فرماندهی) برای ما انتخاب کن! تا (زیر فرمان او) در راه خدا پیکار کنیم. پیامبر آنها گفت: «شاید اگر دستور پیکار به شما داده شود، (سرپیچی کنید، و) در راه خدا، جهاد و پیکار نکنید!» گفتند: «چگونه ممکن است در راه خدا پیکار نکنیم، در حالی که از خانه‌ها و فرزندانمان رانده شده‌ایم، (و شهرهای ما به وسیله دشمن اشغال، و فرزندان ما اسیر شده‌اند)؟!» اما هنگامی که دستور پیکار به آنها داده شد، جز عدّه کمی از آنان، همه سرپیچی کردند. و خداوند از ستمکاران، آگاه است.

وَ قَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکاً قَالُوا أَنَّى یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنَا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشَاءُ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ‌ (247)

و پیامبرشان به آنها گفت: «خداوند (*طالوت*) را برای زمامداری شما مبعوث (و انتخاب) کرده است.» گفتند: «چگونه او بر ما حکومت کند، با اینکه ما از او شایسته‌تریم، و او ثروت زیادی ندارد؟!» گفت: «خدا او را بر شما برگزیده، و او را در علم و (قدرت) جسم، وسعت بخشیده است. خداوند، ملکش را به هر کس بخواهد، می‌بخشد؛ و احسان خداوند، وسیع است؛ و (از لیاقت افراد برای منصب‌ها) آگاه است.»

وَ قَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسَى وَ آلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلاَئِکَةُ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ‌ (248)

و پیامبرشان به آنها گفت: «نشانه حکومت او، این است که (*صندوق عهد*) به سوی شما خواهد آمد. (همان صندوقی که) در آن، آرامشی از پروردگار شما، و یادگارهای خاندان موسی و هارون قرار دارد؛ در حالی که فرشتگان، آن را حمل می‌کنند. در این موضوع، نشانه‌ای(روشن) برای شماست؛ اگر ایمان داشته باشید.»

فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلاَّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلاَّ قَلِیلاً مِنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لاَ طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَ جُنُودِهِ قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاَقُو اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ‌ (249)

و هنگامی که طالوت (به فرماندهی لشکر بنی اسرائیل منصوب شد، و) سپاهیان را با خود بیرون برد، به آنها گفت: «خداوند، شما را به وسیله یک نهر آب، آزمایش می‌کند؛ آنها (که به هنگام تشنگی،) از آن بنوشند، از من نیستند؛ و آنها که جز یک پیمانه با دست خود، بیشتر از آن نخورند، از من هستند» جز عده کمی، همگی از آن آب نوشیدند. سپس هنگامی که او، و افرادی که با او ایمان آورده بودند، (و از بوته آزمایش، سالم به‌در آمدند،) از آن نهر گذشتند، (از کمی نفرات خود، ناراحت شدند؛ و عده‌ای) گفتند: «امروز، ما توانایی مقابله با (*جالوت*) و سپاهیان او را نداریم.» اما آنها که می‌دانستند خدا را ملاقات خواهند کرد (و به روز رستاخیز، ایمان داشتند) گفتند: «چه بسیار گروه‌های کوچکی که به فرمان خدا، بر گروه‌های عظیمی پیروز شدند!» و خداوند، با صابران و استقامت‌کنندگان) است.

وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَ جُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَ انْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ‌ (250)

و هنگامی که در برابر (*جالوت*) و سپاهیان او قرارگرفتند گفتند: «پروردگارا! پیمانه شکیبایی و استقامت را بر ما بریز! و قدمهای ما را ثابت بدار! و ما را بر جمعیّت کافران، پیروز بگردان!

فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا یَشَاءُ وَ لَوْ لاَ دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لٰکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِینَ‌ (251)

[152] سپس به فرمان خدا، آنها سپاه دشمن را به هزیمت واداشتند. و «داوود» (نوجوان نیرومند و شجاعی که در لشکر «طالوت» بود)، «جالوت» را کشت؛ و خداوند، حکومت و دانش را به او بخشید؛ و از آنچه می‌خواست به او تعلیم داد. و اگر خداوند، بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع نمی‌کرد، زمین را فساد فرامی‌گرفت، ولی خداوند نسبت به جهانیان، لطف و احسان دارد.

تِلْکَ آیَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ‌ (252)

اینها، آیات خداست که به حق، بر تو می‌خوانیم؛ و تو از رسولان (ما) هستی.

مجموعه سوم: 253 یکی از دلایل جنگ

در این مجموعه یکی از دلایل بروز جنگ ها بیان می شود. در این آیه بیان می شود که یکی از دلایل بروز جنگ اختلافی است که بین امت ها می افتد وگرنه پیامبران با هم هیچ اختلافی ندارند.

تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَ آتَیْنَا عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَ أَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَ لٰکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لٰکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ مَا یُرِیدُ (253)

بعضی از آن رسولان را بر بعضی دیگر برتری دادیم؛ برخی از آنها، خدا با او سخن می‌گفت؛ و بعضی را درجاتی برتر داد؛ و به عیسی بن مریم، نشانه‌های روشن دادیم؛ و او را با «روح القدس» تأیید نمودیم؛ (ولی فضیلت و مقام آن پیامبران، مانع اختلاف امتها نشد.) و اگر خدا می‌خواست، کسانی که بعد از آنها بودند، پس از آن همه نشانه‌های روشن که برای آنها آمد، جنگ و ستیز نمی‌کردند؛ (اما خدا مردم را مجبور نساخته؛ و آنها را در پیمودن راه سعادت، آزاد گذارده است؛) ولی این امتها بودند که با هم اختلاف کردند؛ بعضی ایمان آوردند و بعضی کافر شدند؛ (و جنگ و خونریزی بروز کرد. و باز) اگر خدا می‌خواست، با هم پیکار نمی‌کردند؛ ولی خداوند، آنچه را می‌خواهد، (از روی حکمت) انجام می‌دهد (و هیچ‌کس را به قبول چیزی مجبور نمی‌کند).

مقطع دوم: 254-284 تفصیل مباحث مالی- در نهایت مالکیت از آن خداست و او محاسبه می کند

مقطع قبل (مقطع اول از قسم سوم سوره بقره) درباره قتال و بیان شرایط و احکام آن بود. در فقرات سه گانه این مقطع بحثی درباره مسائل مالی بیان می شود. پس از این مقطع، بلافاصله خاتمه سوره بقره بیان می شود.

این مقطع بیان می کند که نظام مالی اسلامی، نظامی مبتنی بر زکات و دارای معاملات منضبط به قیود شرعی است، و نظام مالی اسلامی نمی تواند ربوی باشد.

فقره اول این مقطع بحثی درباره انفاق مطرح می کند، فقره دوم مطلبی درباره ربا مطرح می کند و فقره سوم هم بحثی را درباره دین و قرض بیان می کند و این مقطع با آیه ای ختم می شود که بیان می کند مالکیت از آن خداست و اوست که در نهایت محاسبه می کند.

در فقره دوم بحث ربا و در فقره سوم هم بحث دین مطرح می شود و در آیه آخر این مقطع، بحثی درباره مالکت خداوند بیان می شود. غرض اینکه اولین آیه این مقطع بحثی درباره انفاق از چیزی است که خداوند روزی انسان قرار داده، و آیه آخر این مقطع هم درباره اعلان مالکیت خداوند بر همه چیز است. به این ترتیب از آنجا که آیه ابتدایی این مقطع با آیه انتهایی آن ارتباط دارند، جایگاه بحث از روز قیامت در فقره اول هم روشن می شود.

همانطور که پیش از این بیان شد، این مقطع و مقطع قبلی در سیاق امر به ورود به اسلام به صورت کلی است « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَلا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ» به همین دلیل در این دو مقطع بحث هایی درباره مباحث خانوادگی، جنگ، مباحث سیاسی و اقتصادی و زندگی عمومی مطرح شده.

فقره اول: 254-274 بحث از انفاق- ایمان به خدا و روز جزا

همانطور که بیان شد در این فقره بحثی درباره انفاق مطرح می شود اما در میان این بحث، بحث دیگری هم درباره ایمان به خدا و روز آخرت بیان می شود به این صورت که بحث با انفاق شروع شده و با ایمان به خدا ادامه پیدا می کنند و سپس باز هم به بحث انفاق باز می گردد.

این فقره با امر به انفاق شروع شده و در ادامه بحثی درباره خداوند تعالی (آیه الکرسی) بیان می شود. این بحث درباره خداوند شامل عالیترین مضامینی است که بشر در مورد خداوند شناخته است. این بحث بر هر انسانی حجت است. در ادامه این بحث، می فرماید در ایمان آوردن اکراهی وجود ندارد، چرا که پیش از این حجت بر انسان تمام شده، سپس در ادامه بحثی درباره اقامه حجت درباره روز قیامت مطرح می شود و در ادامه باز هم سخن به انفاق باز می گردد.

آمدن بحثی درباره خداوند و دلیل آوردن بر روز قیامت، به دو طرف فقره (بحث انفاق) ارتباط دارد و این ارتباط هم واضح است. رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «صدقه برهان است» برهان بر چه چیزی؟ برهان بر ایمان به خداوند و روز قیامت چرا که انسان مال را دوست دارد و کسی که ایمان داشته باشد، از چیزی که دوست داشته باشد می گذرد.

بحث درباره خداوند در این فقره، از بحث درباره خداوند در هر جای دیگری از کتاب خدا بزرگتر و با عظمت تر است. آیا آیه الکرسی با عظمت ترین آیه در کتاب خدا نیست؟ پس زمانی که کسی این آیه را در این فقره می خواند و به ابتدا و انتهای آن دقت می کند، خودش را اینگونه می یابد که دوست دارد در راه خدا انفاق کند.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لاَ بَیْعٌ فِیهِ وَ لاَ خُلَّةٌ وَ لاَ شَفَاعَةٌ وَ الْکَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ‌ (254)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از آنچه به شما روزی داده‌ایم، انفاق کنید! پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن، نه خرید و فروش است (تا بتوانید سعادت و نجات از کیفر را برای خود خریداری کنید)، و نه دوستی (و رفاقتهای مادی سودی دارد)، و نه شفاعت؛ (زیرا شما شایسته شفاعت نخواهید بود.) و کافران، خود ستمگرند؛ (هم به خودشان ستم می‌کنند، هم به دیگران).

اللَّهُ لاَ إِلٰهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لاَ نَوْمٌ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مَا خَلْفَهُمْ وَ لاَ یُحِیطُونَ بِشَیْ‌ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ لاَ یَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ‌ (255)

هیچ معبودی نیست جز خداوند یگانه زنده، که قائم به ذات خویش است، و موجودات دیگر، قائم به او هستند؛ هیچگاه خواب سبک و سنگینی او را فرانمی‌گیرد؛ (و لحظه‌ای از تدبیر جهان هستی، غافل نمی‌ماند؛) آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است، از آن اوست؛ کیست که در نزد او، جز به فرمان او شفاعت کند؟! (بنابراین، شفاعت شفاعت‌کنندگان، برای آنها که شایسته شفاعتند، از مالکیت مطلقه او نمی‌کاهد.) آنچه را در پیش روی آنها [ بندگان‌] و پشت سرشان است می‌داند؛ (و گذشته و آینده، در پیشگاه علم او، یکسان است.) و کسی از علم او آگاه نمی‌گردد؛ جز به مقداری که او بخواهد. (اوست که به همه چیز آگاه است؛ و علم و دانش محدود دیگران، پرتوی از علم بی‌پایان و نامحدود اوست.) تخت (حکومت) او، آسمانها و زمین را دربرگرفته؛ و نگاهداری آن دو [ آسمان و زمین]، او را خسته نمیکند. بلندی مقام و عظمت، مخصوص اوست.

لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لاَ انْفِصَامَ لَهَا وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ‌ (256)

در قبول دین، اکراهی نیست. (زیرا) راه درست از راه انحرافی، روشن شده است. بنابر این، کسی که به طاغوت [ بت و شیطان، و هر موجود طغیانگر] کافر شود و به خدا ایمان آورد، به دستگیره محکمی چنگ زده است، که گسستن برای آن نیست. و خداوند، شنوا و داناست.

اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ‌ (257)

خداوند، ولی و سرپرست کسانی است که ایمان آورده‌اند؛ آنها را از ظلمتها، به سوی نور بیرون می‌برد. (اما) کسانی که کافر شدند، اولیای آنها طاغوتها هستند؛ که آنها را از نور، به سوی ظلمتها بیرون می‌برند؛ آنها اهل آتشند و همیشه در آن خواهند ماند.

أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِی حَاجَّ إِبْرَاهِیمَ فِی رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّیَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ قَالَ أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ قَالَ إِبْرَاهِیمُ فَإِنَّ اللَّهَ یَأْتِی بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِی کَفَرَ وَ اللَّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ‌ (258)

آیا ندیدی (و آگاهی نداری از) کسی [ نمرود] که با ابراهیم در باره پروردگارش محاجه و گفتگو کرد؟ زیرا خداوند به او حکومت داده بود؛ (و بر اثر کمی ظرفیت، از باده غرور سرمست شده بود؛) هنگامی که ابراهیم گفت: «خدای من آن کسی است که زنده می‌کند و می‌میراند.» او گفت: «من نیز زنده می‌کنم و می‌میرانم!» (و برای اثبات این کار و مشتبه‌ساختن بر مردم دستور داد دو زندانی را حاضر کردند، فرمان آزادی یکی و قتل دیگری را داد) ابراهیم گفت: «خداوند، خورشید را از افق مشرق می‌آورد؛ (اگر راست می‌گویی که حاکم بر جهان هستی تویی،)خورشید را از مغرب بیاور!» (در اینجا) آن مرد کافر، مبهوت و وامانده شد. و خداوند، قوم ستمگر را هدایت نمی‌کند.

أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلَى قَرْیَةٍ وَ هِیَ خَاوِیَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّى یُحْیِی هٰذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ کَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَى طَعَامِکَ وَ شَرَابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلَى حِمَارِکَ وَ لِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ کَیْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَکْسُوهَا لَحْماً فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (259)

یا همانند کسی که از کنار یک آبادی (ویران شده) عبور کرد، در حالی که دیوارهای آن، به روی سقفها فرو ریخته بود، (و اجساد و استخوانهای اهل آن، در هر سو پراکنده بود؛ او با خود) گفت: «چگونه خدا اینها را پس از مرگ، زنده می‌کند؟!» (در این هنگام،) خدا او را یکصد سال میراند؛ سپس زنده کرد؛ و به او گفت: «چه‌قدر درنگ کردی؟» گفت: «یک روز؛ یا بخشی از یک روز.» فرمود: «نه، بلکه یکصد سال درنگ کردی! نگاه کن به غذا و نوشیدنی خود (که همراه داشتی، با گذشت سالها) هیچ‌گونه تغییر نیافته است! (خدایی که یک چنین مواد فاسدشدنی را در طول این مدت، حفظ کرده، بر همه چیز قادر است!) ولی به الاغ خود نگاه کن (که چگونه از هم متلاشی شده! این زنده شدن تو پس از مرگ، هم برای اطمینان خاطر توست، و هم) برای اینکه تو را نشانه‌ای برای مردم (در مورد معاد) قرار دهیم. (اکنون) به استخوانها (ی مرکب سواری خود نگاه کن که چگونه آنها را برداشته، به هم پیوند می‌دهیم، و گوشت بر آن می‌پوشانیم!» هنگامی که (این حقایق) بر او آشکار شد، گفت: «می‌دانم خدا بر هر کاری توانا است».

وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِی الْمَوْتَى قَالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَ لٰکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ‌ (260)

و (به خاطر بیاور) هنگامی را که ابراهیم گفت: «خدایا! به من نشان بده چگونه مردگان را زنده می‌کنی؟» فرمود: «مگر ایمان نیاورده‌ای؟!» عرض کرد: «آری، ولی می‌خواهم قلبم آرامش یابد.» فرمود: «در این صورت، چهار نوع از مرغان را انتخاب کن! و آنها را (پس از ذبح کردن،) قطعه قطعه کن (و در هم بیامیز)! سپس بر هر کوهی، قسمتی از آن را قرار بده، بعد آنها را بخوان، به سرعت به سوی تو می‌آیند! و بدان خداوند قادر و حکیم است؛ (هم از ذرات بدن مردگان آگاه است، و هم توانایی بر جمع آنها دارد)».

مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ یُضَاعِفُ لِمَنْ یَشَاءُ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ‌ (261)

کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند، همانند بذری هستند که هفت خوشه برویاند؛ که در هر خوشه، یکصد دانه باشد؛ و خداوند آن را برای هر کس بخواهد (و شایستگی داشته باشد)، دو یا چند برابر می‌کند؛ و خدا (از نظر قدرت و رحمت،) وسیع، و (به همه چیز)داناست.

الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ لاَ یُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنّاً وَ لاَ أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ‌ (262)

کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند، سپس به دنبال انفاقی که کرده‌اند، منت نمی‌گذارند و آزاری نمی‌رسانند، پاداش آنها نزد پروردگارشان (محفوظ) است؛ و نه ترسی دارند، و نه غمگین می‌شوند.

قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ یَتْبَعُهَا أَذًى وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ‌ (263)

گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان)، و عفو (و گذشت از خشونتهای آنها)، از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد، بهتر است؛ و خداوند، بی‌نیاز و بردبار است.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذَى کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَ لاَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْداً لاَ یَقْدِرُونَ عَلَى شَیْ‌ءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ‌ (264)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بخششهای خود را با منت و آزار، باطل نسازید! همانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم، انفاق می‌کند؛ و به خدا و روز رستاخیز، ایمان نمی‌آورد؛ (کار او) همچون قطعه سنگی است که بر آن، (قشر نازکی از) خاک باشد؛ (و بذرهایی در آن افشانده شود؛) و رگبار باران به آن برسد، (و همه خاکها و بذرها را بشوید،) و آن را صاف (و خالی از خاک و بذر) رها کند. آنها از کاری که انجام داده‌اند، چیزی به دست نمی‌آورند؛ و خداوند، جمعیت کافران را هدایت نمی‌کند.

وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَ تَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (265)

و (کار) کسانی که اموال خود را برای خشنودی خدا، و تثبیت (ملکات انسانی در) روح خود، انفاق می‌کنند، همچون باغی است که در نقطه بلندی باشد، و بارانهای درشت به آن برسد، (و از هوای آزاد و نور آفتاب، به حد کافی بهره گیرد،) و میوه خود را دو چندان دهد (که همیشه شاداب و با طراوت است.) و خداوند به آنچه انجام می‌دهید، بیناست.

أَ یَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَنْ تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنَابٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِیهَا مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَ أَصَابَهُ الْکِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِیهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ‌ (266)

آیا کسی از شما دوست دارد که باغی از درختان خرما و انگور داشته باشد که از زیر درختان آن، نهرها بگذرد، و برای او در آن (باغ)، از هر گونه میوه‌ای وجود داشته باشد، در حالی که به سن پیری رسیده و فرزندانی (کوچک و) ضعیف دارد؛ (در این هنگام،) گردبادی (کوبنده)، که در آن آتش (سوزانی) است، به آن برخورد کند و شعله‌ور گردد و بسوزد؟! (همین‌طور است حال کسانی که انفاقهای خود را، با ریا و منت و آزار، باطل می‌کنند.) این چنین خداوند آیات خود را برای شما آشکار می‌سازد؛ شاید بیندیشید (و با اندیشه، راه حق را بیابید)!

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنَا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لاَ تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلاَّ أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ (267)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از قسمتهای پاکیزه اموالی که (از طریق تجارت) به دست آورده‌اید، و از آنچه از زمین برای شما خارج ساخته‌ایم (از منابع و معادن و درختان و گیاهان)، انفاق کنید! و برای انفاق، به سراغ قسمتهای ناپاک نروید در حالی که خود شما، (به هنگام پذیرش اموال،) حاضر نیستید آنها را بپذیرید؛ مگر از روی اغماض و کراهت! و بدانید خداوند، بی‌نیاز و شایسته ستایش است.

الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشَاءِ وَ اللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ‌ (268)

شیطان، شما را (به هنگام انفاق،) وعده فقر و تهیدستی می‌دهد؛ و به فحشا (و زشتیها) امر می‌کند؛ ولی خداوند وعده «آمرزش» و «فزونی» به شما می‌دهد؛ و خداوند، قدرتش وسیع، و (به هر چیز) داناست. (به همین دلیل، به وعده‌های خود، وفا می‌کند.)

یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشَاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ مَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبَابِ‌ (269)

(خدا) دانش و حکمت را به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می‌دهد؛ و به هر کس دانش داده شود، خیر فراوانی داده شده است. و جز خردمندان، (این حقایق را درک نمی‌کنند، و) متذکر نمی‌گردند.

وَ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُهُ وَ مَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصَارٍ (270)

و هر چیز را که انفاق می‌کنید، یا (اموالی را که) نذر کرده‌اید (در راه خدا انفاق کنید)، خداوند آنها را می‌داند. و ستمگران یاوری ندارند.

إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَ إِنْ تُخْفُوهَا وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئَاتِکُمْ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (271)

اگر انفاقها را آشکار کنید، خوب است! و اگر آنها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید، برای شما بهتر است! و قسمتی از گناهان شما را می‌پوشاند؛ (و در پرتو بخشش در راه خدا، بخشوده خواهید شد.) و خداوند به آنچه انجام می‌دهید، آگاه است.

لَیْسَ عَلَیْکَ هُدَاهُمْ وَ لٰکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِکُمْ وَ مَا تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ‌ (272)

هدایت آنها (به‌طور اجبار،) بر تو نیست؛ (بنابر این، ترک انفاق به غیر مسلمانان، برای اجبار به اسلام، صحیح نیست؛) ولی خداوند، هر که را بخواهد (و شایسته بداند)، هدایت می‌کند. و آنچه را از خوبیها و اموال انفاق می‌کنید، برای خودتان است؛ (ولی) جز برای رضای خدا، انفاق نکنید! و آنچه از خوبیها انفاق می‌کنید، (پاداش آن) به طور کامل به شما داده می‌شود؛ و به شما ستم نخواهد شد.

لِلْفُقَرَاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ لاَ یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافاً وَ مَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ‌ (273)

(انفاقِ شما، مخصوصاً باید) برای نیازمندانی باشد که در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته‌اند؛ (و توجّه به آیین خدا، آنها را از وطنهای خویش آواره ساخته؛ و شرکت در میدانِ جهاد، به آنها اجازه نمی‌دهد تا برای تأمین هزینه زندگی، دست به کسب و تجارتی بزنند؛) نمی‌توانند مسافرتی کنند (و سرمایه‌ای به دست آورند؛) و از شدّت خویشتن‌داری، افراد ناآگاه آنها را بی‌نیاز می‌پندارند؛ امّا آنها را از چهره‌هایشان می‌شناسی؛ و هرگز با اصرار چیزی از مردم نمی‌خواهند. (این است مشخّصات آنها!) و هر چیز خوبی در راه خدا انفاق کنید، خداوند از آن آگاه است.

الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ سِرّاً وَ عَلاَنِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ‌ (274)

آنها که اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشکار، انفاق می‌کنند، مزدشان نزد پروردگارشان است؛ نه ترسی بر آنهاست، و نه غمگین می‌شوند.

فقره دوم: 275-281 بحث ربا

پیش از این بیان شد که در این مقطع درباره مسائل اصلی نظام مالی در اسلام بحث می شود. و این مسائل اینها هستند: نظام مالی اسلامی زکوی و مبتنی بر زکات است و ربوی نیست. نظام مالی اسلامی، دارای معاملات منضبطی است.

در فقره اول این مقطع بیان شد که انفاق ناظر به محاسبات شخصی مالی انسانِ مومنِ به خدا و روز قیامت است. انسانی که انفاق می کند، به خدا و روز قیامت ایمان دارد. در مقابل کسانی که ربا می گیرند، کسانی هستند که اموالشان را فقط در مقابل سود به دیگران می دهند و حتی احتمال خسارت را هم بر نمی تابند.

در میان آیات ربا خداوند کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند را ذکر می کند و بحث ربا با تذکر به روز قیامت به پایان می رسد. و یکی از عادات مدافعین بحث ربا این است که آنها دائما از جایگزین ربا سوال می کنند، به همین دلیل در ادامه آیه ی دین مطرح می شود تا بدیلی برای ربا معرفی کند.

همه این مسائلی که بیان شد در سیاق امر به دخول به اسلام به طور کامل و نهی از تبعیت از گام های شیطان مطرح شده.

الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عَادَ فَأُولٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ‌ (275)

کسانی که ربا می‌خورند، (در قیامت) برنمی‌خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماسّ شیطان، دیوانه شده (و نمی‌تواند تعادل خود را حفظ کند؛ گاهی زمین می‌خورد، گاهی بپا می‌خیزد). این، به خاطر آن است که گفتند: «داد و ستد هم مانند ربا است (و تفاوتی میان آن دو نیست.)» در حالی که خدا بیع را حلال کرده، و ربا را حرام! (زیرا فرق میان این دو، بسیار است.) و اگر کسی اندرز الهی به او رسد، و (از رباخواری) خودداری کند، سودهایی که در سابق [ قبل از نزول حکم تحریم‌] به دست آورده، مال اوست؛ (و این حکم، گذشته را شامل نمی‌گردد؛) و کار او به خدا واگذار می‌شود؛ (و گذشته او را خواهد بخشید.) امّا کسانی که بازگردند (و بار دیگر مرتکب این گناه شوند)، اهل آتشند؛ و همیشه در آن می‌مانند.

یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَ یُرْبِی الصَّدَقَاتِ وَ اللَّهُ لاَ یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ‌ (276)

خداوند، ربا را نابود می‌کند؛ و صدقات را افزایش می‌دهد! و خداوند، هیچ انسانِ ناسپاسِ گنهکاری را دوست نمی‌دارد.

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ أَقَامُوا الصَّلاَةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ‌ (277)

کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند و نماز را برپا داشتند و زکات را پرداختند، اجرشان نزد پروردگارشان است؛ و نه ترسی بر آنهاست، و نه غمگین می‌شوند.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ‌ (278)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، و آنچه از (مطالبات) ربا باقی مانده، رها کنید؛ اگر ایمان دارید!

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِکُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَ لاَ تُظْلَمُونَ‌ (279)

اگر (چنین) نمی‌کنید، بدانید خدا و رسولش، با شما پیکار خواهند کرد! و اگر توبه کنید، سرمایه‌های شما، از آنِ شماست [ اصل سرمایه، بدون سود]؛ نه ستم می‌کنید، و نه بر شما ستم وارد می‌شود.

وَ إِنْ کَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَیْسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (280)

و اگر (بدهکار،) قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانایی، مهلت دهید! (و در صورتی که براستی قدرت پرداخت را ندارد،) برای خدا به او ببخشید بهتر است؛ اگر (منافع این کار را) بدانید!

وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَ هُمْ لاَ یُظْلَمُونَ‌ (281)

و از روزی بپرهیزید (و بترسید) که در آن روز، شما را به سوی خدا بازمی‌گردانند؛ سپس به هر کس، آنچه انجام داده، به طور کامل باز پس داده می‌شود، و به آنها ستم نخواهد شد. (چون هر چه می‌بینند، نتایج اعمال خودشان است.)

فقره سوم: 282-284 بحث دَین (بدیل ربا)- خداوند مالک آسمانها و زمین است

زمانی که خداوند ربا را حرام کرد، باب ها و در های دیگری را گشود که ورود از آنها حلال است و جایگزین ربای حرام است. یکی از آنها بیع (سالم) است. دیگری قرض است. یکی دیگر از انواع جایگزین های ربا، شراکت و مضاربه است. و کسانی که ربا را بر این امت واجب می کنند، با خدا و رسولش ص محارب هستند.

این فقره بعد از آیات ربا مطرح می شود و جایگزین ربا را مطرح می کنند. همچنین این آیات نمونه ای از معاملات منضبط در نظام اسلامی را بیان می کنند. به این ترتیب موضوع وارد شدن به اسلام به صورت کامل «ادخلوا فی السلم کافه»، از خلال بیان احکام اسلامی و تربیت مومنین جهت التزام به این احکام، کامل می شود.

این فقره از دو آیه درباره دین و یک آیه درباره اعلان مالکیت و محاسبه خداوند بر آسمانها و زمین تشکیل شده و آیه آخر این فقره، به مثابه درس پایانی فقره و مقطع و قسم است. با این آیات قسم پایانی سوره بقره به انتها می رسد و فقطه خاتمه آن باقی می ماند که بیان خواهد شد.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاکْتُبُوهُ وَ لْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَ لاَ یَأْبَ کَاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْیَکْتُبْ وَ لْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لاَ یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئاً فَإِنْ کَانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً أَوْ لاَ یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجَالِکُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَکِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَ لاَ یَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَ لاَ تَسْأَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیراً أَوْ کَبِیراً إِلَى أَجَلِهِ ذٰلِکُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَ أَدْنَى أَلاَّ تَرْتَابُوا إِلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِیرُونَهَا بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَلاَّ تَکْتُبُوهَا وَ أَشْهِدُوا إِذَا تَبَایَعْتُمْ وَ لاَ یُضَارَّ کَاتِبٌ وَ لاَ شَهِیدٌ وَ إِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ‌ (282)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که بدهی مدّت‌داری (به خاطر وام یا داد و ستد) به یکدیگر پیدا کنید، آن را بنویسید! و باید نویسنده‌ای از روی عدالت، (سند را) در میان شما بنویسد! و کسی که قدرت بر نویسندگی دارد، نباید از نوشتن -همان طور که خدا به او تعلیم داده-خودداری کند! پس باید بنویسد، و آن کس که حق بر عهده اوست، باید املا کند، و از خدا که پروردگار اوست بپرهیزد، و چیزی را فروگذار ننماید! و اگر کسی که حق بر ذمه اوست، سفیه (یا از نظر عقل) ضعیف (و مجنون) است، یا (به خاطر لال بودن،) توانایی بر املاکردن ندارد، باید ولیّ او (به جای او،) با رعایت عدالت، املا کند! و دو نفر از مردان (عادل) خود را (بر این حقّ) شاهد بگیرید! و اگر دو مرد نبودند، یک مرد و دو زن، از کسانی که مورد رضایت و اطمینان شما هستند، انتخاب کنید! (و این دو زن، باید با هم شاهد قرار گیرند،) تا اگر یکی انحرافی یافت، دیگری به او یادآوری کند. و شهود نباید به هنگامی که آنها را (برای شهادت) دعوت می‌کنند، خودداری نمایند! و از نوشتن (بدهیِ خود،) چه کوچک باشد یا بزرگ، ملول نشوید (هر چه باشد بنویسید)! این، در نزد خدا به عدالت نزدیکتر، و برای شهادت مستقیم تر، و برای جلوگیری از تردید و شک (و نزاع و گفتگو) بهتر می‌باشد؛ مگر اینکه داد و ستد نقدی باشد که بین خود، دست به دست می‌کنید. در این صورت، گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید. ولی هنگامی که خرید و فروش (نقدی) می‌کنید، شاهد بگیرید! و نباید به نویسنده و شاهد، (به خاطر حقگویی،) زیانی برسد (و تحت فشار قرار گیرند)! و اگر چنین کنید، از فرمان پروردگار خارج شده‌اید. از خدا بپرهیزید! و خداوند به شما تعلیم می‌دهد؛ خداوند به همه چیز داناست.

وَ إِنْ کُنْتُمْ عَلَى سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا کَاتِباً فَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لاَ تَکْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَ مَنْ یَکْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ‌ (283)

و اگر در سفر بودید، و نویسنده‌ای نیافتید، گروگان بگیرید! (گروگانی که در اختیار طلبکار قرار گیرد.) و اگر به یکدیگر اطمینان (کامل) داشته باشید، (گروگان لازم نیست، و) باید کسی که امین شمرده شده (و بدون گروگان، چیزی از دیگری گرفته)، امانت (و بدهی خود را بموقع)بپردازد؛ و از خدایی که پروردگار اوست. بپرهیزد! و شهادت را کتمان نکنید! و هر کس آن را کتمان کند، قلبش گناهکار است. و خداوند، به آنچه انجام می‌دهید، داناست.

آیه 284: درس پایانی فقره، مقطع و قسم

همانطور که بیان شد این آیه به مثابه درس پایانی فقره و مقطع و قسم است به این صورت که:

این آیه خاتمه فقره است از این جهت که این فقره در جهت توجیه امر مالی است. به این صورت که هرچه در آسمانها و زمین است ملک خداوند است.

از این جهت که به محاسبه الهی تذکر می دهد، به مثابه خاتمه مقطع است. چرا که در ابتدای این مقطع بیان شده بود: « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ» یعنی ابتدای مقطع دستور به انفاق می دهد و در انتهای مقطع تذکر میدهد که مالکیت از آنِ خداوند است و خداوند همه چیز را محاسبه می کند.

از این جهت خاتمه قسم است که در ابتدای این قسم همه را دعوت به دخول در اسلام به صورت کلی کرده بود و در انتهای این قسم تذکر می دهد که خداوند مالک همه چیز ماست و همه چیز را حساب می کند، پس بر ما است که شرع خداوند و دین او را اجرا کنیم و به این ترتیب به صورت کامل به اسلامی که خداوند فرموده داخل شویم.

لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا مَا فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (284)

آنچه در آسمانها و زمین است، از آنِ خداست. و (از این رو) اگر آنچه را در دل دارید، آشکار سازید یا پنهان، خداوند شما را بر طبق آن، محاسبه می‌کند. سپس هر کس را بخواهد (و شایستگی داشته باشد)، می‌بخشد؛ و هر کس را بخواهد (و مستحق باشد)، مجازات می‌کند. و خداوند به همه چیز قدرت دارد.

خاتمه: 285-286: بیان خلاصه مطالب سوره

خاتمه سوره همه مسائل بیان شده را به بحث ایمان و توجه به خداوند ربط می دهد. همه مسائلی که تا کنون در سوره بقره بیان شده بود، یک بار دیگر و به صورت خیلی خلاصه در خاتمه سوره بقره بیان می شود. در آیه اول (آیه 285)، مرجع ارتباط همه این مسائل (مسائلی که تا کنون در سوره بقره مطرح شده) را ایمان و اطاعت و توبه از گناهان معرفی می کند.

و در آیه دوم (286) مرجع ارتباط همه مسائل سوره را تکلیف انسان مطرح می کند و بیان می کند که به سبب این تکلیف، جزا و عقابی وجود دارد.

علاوه بر این، مطالبی که این آیات بیان می کنند و همچنین مطالبی که پیش از این در سوره بقره مطرح شد، به جز با عبودیت کامل و توفیقی از جانب خداوند تحقق پیدا نمی کنند و این مطلبی است که دعاهای این آیات (آیات خاتمه سوره بقره) به ما می فهماند.

آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلاَئِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قَالُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ (285)

پیامبر، به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده است. (و او، به تمام سخنان خود، کاملاً مؤمن می‌باشد.) و همه مؤمنان (نیز)، به خدا و فرشتگان او و کتابها و فرستادگانش، ایمان آورده‌اند؛ (و می‌گویند:) ما در میان هیچ یک از پیامبران او، فرق نمی‌گذاریم (و به همه ایمان داریم). و (مؤمنان) گفتند: «ما شنیدیم و اطاعت کردیم. پروردگارا! (انتظارِ) آمرزش تو را (داریم)؛ و بازگشت (ما) به سوی توست.»

لاَ یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَ عَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَ لاَ تَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْراً کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَ لاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلاَنَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ‌ (286)

خداوند هیچ کس را، جز به اندازه تواناییش، تکلیف نمی‌کند. (انسان،) هر کار (نیکی) را انجام دهد، برای خود انجام داده؛ و هر کار (بدی) کند، به زیان خود کرده است. (مؤمنان می‌گویند:) پروردگارا! اگر ما فراموش یا خطا کردیم، ما را مؤاخذه مکن! پروردگارا! تکلیف سنگینی بر ما قرار مده، آن چنان که (به خاطر گناه و طغیان،) بر کسانی که پیش از ما بودند، قرار دادی! پروردگارا! آنچه طاقت تحمل آن را نداریم، بر ما مقرّر مدار! و آثار گناه را از ما بشوی! ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده! تو مولا و سرپرست مایی، پس ما را بر جمعیّت کافران، پیروز گردان!

سوره بقره: شرح قضیه تقوا؛ بیان راههای رسیدن به آن؛ بیان آثار تقوا

بررسی ارتباطات لفظی سوره

سوره بقره از یک مقدمه و سه قسم و یک خاتمه تشکیل شده:

        مقدمه شامل 20 آیه است و در آن بحثی درباره متقین و صفات آنها، کافرین و مهمترین نشانه هایشان، منافقین و حقیقت آنها و نشانه های آنها بیان شده و توضیحاتی در شأن آنها داده شده.

        پس از آنکه مقدمه سوره بقره مردم را به سه دسته ی متقین و کافرین و منافقین تقسیم کرد و نشانه های اصلی هر یک از آنها را مشخص کرد، قسم اول این سوره می آید (که از آیه 21 شروع شده و تا آیه 167 ادامه دارد)این قسم با امر و نهی شروع می شود:

        امر این قسم این است: «یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»

        و نهی این قسم: «فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»

        این امر و نهی هر دو در آیه ابتدایی این قسم آمده و قسم اول سوره بقره با آیه: «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ ....» خاتمه می یابد. که از ارتباط بین ابتدا و انتهای این قسم، همبستگی آن مشخص می شود.

        پس از آن قسم دوم سوره بقره شروع می شود که از آیه 168 تا آیه 207 ادامه دارد. مشاهده می شود که ابتدای قسم اول سوره بقره با «یا أَیُّهَا النَّاسُ» شروع می شود و برای بار دوم این کلمه در سوره بقره بعد از آیه 167تکرار می شود و این نشان می دهد قسم جدیدی شروع شده است. پس همانطور که قسم اول سوره بقره با «یا أَیُّهَا النَّاسُ» شروع شده، قسم دوم هم با همین لفظ «یا أَیُّهَا النَّاسُ» شروع می شود و همانطور که قسم اول با «وَمِنَالنَّاسِ» پایان یافته، قسم دوم هم با همین لفظ «وَمِنَ النَّاسِ» به پایان می رسد. (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا* وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّه) همچنین مشاهده می شود که مقدمه سوره بقره هم با فقره ای به پایان می رسد که ابتدایش لفظ «وَمِنَ النَّاسِ» است (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْیَوْمِ الْآخِرِ)

        سپس قسم سوم سوره بقره می آید که از آیه 208 شروع شده و تا آیه 284 ادامه دارد. قسم سوم هم با امر و نهی آغاز می شود:

        امر: امر به داخل شدن همگی در اسلام «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً» است.

        نهی: نهی از تبعیت از گامهای شیطان: «و لا تتبعوا خطوات الشیطان» است. و این همان نهیی است که در ابتدای قسم دوم این سوره هم بیان شده بود. (شروع قسم دوم با این آیه بود: «یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالًاطَیِّباً وَلا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ»)

        دو آیه انتهایی سوره بقره (285-286) «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ ....» با ابتدای سوره بقره که می فرماید: «الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ» ارتباط دارد.

بررسی ارتباطات معنایی سوره

        مقدمه این سوره مردم را به سه دسته متقین، کافرین و منافقین تقسیم می کند و سوره با این تقسیم بندی شروع می شود.

        سپس قسم اول با دعوت مردم به سلوک در طریق عبادت و توحید به عنوان راهی که به تقوا می رسد، شروع شده و سیر سیاق قسم به سمت مناقشه با کفر می رود تا قضیه سیر در تقوا روشن شود و این  مناقشه با کفر از خلال تاکید بر اطاعت از امر و اجتناب از نهی، و از خلال نمایش آثار خطرناک مخالفت با امر و واقع شدن در نهی و از خلال نمایش نمونه هایی از انحراف در داستان بنی اسرائیل و از خلال نمایش نمونه های استقامت در داستان حضرت ابراهیم علیه السلام، اتفاق می افتد. و این قسم با تاکید بر قضیه تقوا و سیر در آن و بیان اهمیت عبادت و توحید و مظاهر آنها به پایان می رسد.

        سپس قسم دوم سوره می آید که در آن بر قضیه تقوا تاکید می شود و روش های تحقق فردی و اجتماعی تقوا ترسیم می شود. در این قسم مفهوم شکر و راههای شکر کردن بیان می شود. در این قسم، بحث های تقوا و عبادت و شکر و صراط مستقیم و بحث انحراف از صراط مستقیم و مسیر هایی که منحرفین طی می کنند بیان می شود و از خلال این بحث ها، درباره ارکان اسلام بحث می شود، بحث هایی از قبیل ایمان و نماز و زکات و روزه و حج بیان می شود و به این ترتیب عقل و قلب فرد برای سیر اجتماعی در مسیر اسلام آماده می شود. و اینجاست که قسم سوم شروع می شود.

        قسم سوم سوره بقره به وارد شدن کلی و جمعی و اجتماعی به اسلام دعوت می کند «ادخلوا فی السلم کافه» و بحث هایی در جنگ و روابط اجتماعی و محیط خانوادگی و... بیان می کند. در حقیقت در این قسمکلیات بحث های سیاسی و اقتصادی بیان می شود.

        خاتمه سوره همه مسائل بیان شده را به بحث ایمان و توجه به خداوند ربط می دهد.

با توجه به طولانی بودن این سوره، آیات آن در چند بخش به شرح زیر ارائه می شود: