انفال: تعلیم عوامل پیروزی و شکست به امت مومن و بیان یک مصداق (غزوه بدر)

محور سوره: 216-218 خصوصا آیه 217 سوره بقره

کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَ عَسَى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ‌ (216)

جهاد در راه خدا، بر شما مقرّر شد؛ در حالی که برایتان ناخوشایند است. چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید، حال آن که خیرِ شما در آن است. و یا چیزی را دوست داشته باشید، حال آنکه شرِّ شما در آن است. و خدا می‌داند، و شما نمی‌دانید.

یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ إِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لاَ یَزَالُونَ یُقَاتِلُونَکُمْ حَتَّى یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کَافِرٌ فَأُولٰئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ‌ (217)

از تو، در باره جنگ کردن در ماه حرام، سؤال می‌کنند؛ بگو: «جنگ در آن، (گناهی) بزرگ است؛ ولی جلوگیری از راه خدا (و گرایش مردم به آیین حق) و کفر ورزیدن نسبت به او و هتک احترام مسجد الحرام، و اخراج ساکنان آن، نزد خداوند مهمتر از آن است؛ و ایجاد فتنه، (و محیط نامساعد، که مردم را به کفر، تشویق و از ایمان بازمی‌دارد) حتّی از قتل بالاتر است. و مشرکان، پیوسته با شما می‌جنگند، تا اگر بتوانند شما را از آیینتان برگردانند؛ ولی کسی که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک (گذشته) او، در دنیا و آخرت، برباد می‌رود؛ و آنان اهل دوزخند؛ و همیشه در آن خواهند بود.

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولٰئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ‌ (218)

کسانی که ایمان آورده و کسانی که هجرت کرده و در راه خدا جهاد نموده‌اند، آنها امید به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است.

محور این سوره آیه 216-218 سوره بقره است: در سه آیه محور این سوره (216-218 سوره بقره) این مباحث مطرح شده: امر به قتال و جنگ، اعلام وجوب جنگ، سوال در مورد یکی از حالاتی که در جنگ رخ می دهد و بیان پاداش کسانی که از این امر تبعیت می کنندو به این واجب عمل می کنند.

ارتباط سوره های انفال و توبه

در مورد سوره های انفال و توبه گفته شده که این دو، یک سوره هستند، چرا که بین آنها بسم الله هم نیامده. این دو سوره در حکم یک سوره هستند. در سوره انفاق بحث وجوب قتال و جنگ مطرح می شود و سوره توبه، منشور جنگ در اسلام است و مبتنی بر همان مبانی است که در سوره انفال بیان شده.

شکی نیست که این واجب (قتال) با موضوعات متعدد فردی و اقتصادی و اجتماعی و... مرتبط است به همین دلیل مشاهده می شود که سوره انفال با لفظ «یسألونک» شروع می شود یعنی همان لفظی که آیه 217 سوره بقره(محور این سوره) هم با آن لفظ آغاز می شود در هر حال سوره انفال در تفصیل قضایای مرتبط با جنگ و قتال ادامه پیدا می کند. سپس سوره توبه هم در همین موضوع و بر همین محور تفصیل داده می شود.

درباره سوره انفال

سوره انفال مدنی و دارای 75 آیه است. همانطور که بیان شد، محور این سوره سه آیه 216-218 سوره بقره است. در این سوره بیان می شود که قتال و جنگ برای مسلمین خیر است. همچنین در این سوره مطالب مهمی و کاربردی در مورد قتال و جنگ برای مسلمین بیان شده مطالبی از قبیل: اطاعت و تبعیت، انضباط، ثبات قدم، کتمان سر، تقوا، آداب جنگ و صلح و... همچنین در این سوره  واجباتی که بر عهده حاکم اسلامی هست نیز بیان می شود. از سوی دیگر در این سوره احکامی که به جنگ و قتال ارتباط دارد نیز بیان می شود. علاوه بر این، در این سوره مطالب دیگری هم بیان شده که مشاهده خواهیم کرد.

پیش از این هم بیان شد که سوره توبه، ادامه و استمرار سوره انفال است و در آیات محور همین سوره تفصیل داده شده. در این سوره انفال مباحث بنیادی و مبنایی در مورد قتال بیان می شود و در سوره توبه تفصیل مطالب این سوره بیان شده و به قتال و جنگ امر می شود. به عبارتی سوره انفال مباحث اساسی و بنیادی را مطرح می کند و سوره توبه به مثابه منشور جنگ است.

این سوره تفصیل سه آیه در سوره بقره است، از آیه ای که قتال و جهاد را واجب کرده (216) تا دو آیه بعد از آن. در این سوره بیان می شود که خیر مسلمین در جهاد است و جهاد برای مسلمین خیر است و همچنین مباحث اصلی مرتبط با موضوع جهاد نیز در این سوره تفصیل داده شده. مباحثی از قبیل: اطاعت، انضباط، ثبات قدم،  کتمان سر و راز داری، تقوا، آداب مواجهه با دشمن، لزوم کسب آمادگی کامل در زمان صلح.

همچنین در این سوره فرائض و واجبات رهبری امت اسلامی نیز بیان می شود.

این سوره از دو قسم اصلی تشکیل شده که:

        قسم اول از مقدمه و دو مقطع تشکیل شده که:

        مقدمه این سوره از چهار آیه تشکیل شده که در آن حقیقت ایمان تبیین شده و مومنین را به رفتن به سوی کمال ترغیب می کند.

        در مقطع اول نمایی از غزوه بدر ارایه می شود و بحثی درباره غنائمی که به دست مسلمانان می افتد بیان می شود و مومنین را به جهاد ترغیب می کند.

        مقطع دوم 5 ندا به مومنین داده می شود که همه آنها با صیغه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» شروع می شوند. این دستورات برای رسیدن مومنین به نصر و نصرت الهی بیان می شوند. این دستورات عبارتند از: ثبات قدم در معرکه، انضباط، اجابت دعوت، خیانت نکردن و تقوا

        قسم دوم از دو مقطع و یک خاتمه تشکیل شده است که:

        مقطع اول این قسم (همانند مقطع اول قسم اول) با خطاب به رسول الله صلی الله علیه و آله شروع شده و درباره رفتارهای کافرین با رسول الله صلی الله علیه و آله قبل از معرکه بدر بحث می کند و با بحثی درباره جنگ بدر به پایان می رسد.

        مقطع دوم این قسم هم شبیه مقطع دوم قسم اول است و در این مقطع هم مجموعه ای از ندا ها ذکر شده ولی این بار این نداها متنوع تر هستند و بعضی از آنها با صیغه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» هستند و بعضی دیگر با صیغه «یاأَیُّهَا النَّبِیُّ». در این مقطع سه دستور به فرمانده و 4 دستور به پیروان و سربازانش داده می شود.

        سپس خاتمه سوره ذکر شده و در آن مجموعه ای از مطالب به عنوان جمع بندی بیان می شود. در این بخش، مصداقی از حقیقت ایمان بیان می شود (در مقدمه توصیفی از حقیقت ایمان مطرح شد و در خاتمه مصداقی از این حقیقت بیان می شود) و مردم را از نظر ایمان و هجرت به چهار دسته تقسیم می کند.