سوره ضحی: مخاطب قرار دادن رسول الله ص به عنوان عالیترین اسوه تقوا و شکر و مطالبه شکر عملی از ایشان

محور سوره: 1-5 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

با توجه به تشابه لفظی که بین انتهای سوره لیل و آیات سوره ضحی وجود دارد و همچنی تشابهی که بین ایات سوره فجر با سوره ضحی وجود دارد، متوجه می شویم که بین سوره ضحی و سوره های مجموعه اش ارتباط وثیقی وجود دارد.

سوره ضحی با قسم آغاز می شود و این علامت این است که این سوره هم در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده است. پس از تامل در سوره، مشاهده می شود که این سوره خطاب به رسول الله ص دارد و زمانی که در مقدمه سوره بقره تامل شود، مشاهده می شود که چندین خطاب به رسول الله ص در مقدمه سوره بقره وجود دارد. پس سوره ضحی رسول الله ص را به عنوان کسی که قرآن بر او نازل شده تا عالیترین اسوه تقوا و شکر باشد، مخاطب قرار می دهد.

در سوره های قبل از سوره ضحی، معانی بیان شد و در سوره ضحی، بر مبنای آن مبانی، به رسول الله ص به عنوان عالیترین اسوه متقین خطاب می کند تا نمونه ی زنده ای از آن معانی را معرفی کرده باشد. هیچ کس از مردم از این خطاب خارج نیست.

از سوره ای که خطابش به رسول الله ص است و نعمتهای خداوند را به ایشان تذکر می دهد، مشخص می شود که در مقابل نعمت باید شکر صورت گیرد و این شکر هم با عمل اتفاق می افتد و هیچ کس از این قاعده استثنا نیست، حتی رسول الله ص بلکه از ایشان بیشتر از سایرین انتظار می رود.

آیات 1-8: بیان نعمت هایی که خداوند به رسول الله ص داده

در این آیات نعمت هایی که خداوند به رسول الله ص از ابتدای خلقت ایشان داده را بر می شمارد تا حال کنونی ایشان که با فضل الهی ایجاد شده را با حال قبلی ایشان مقایسه کند تا سینه ایشان تنگ نشده و صبرش تمام نشود و تنها توقع زیاد شدن خیر از جانب خداوند را داشته باشد.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

وَ الضُّحَى‌ (1)

قسم به روز در آن هنگام که آفتاب برآید (و همه جا را فراگیرد)،

وَ اللَّیْلِ إِذَا سَجَى‌ (2)

و سوگند به شب در آن هنگام که آرام گیرد،

مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ مَا قَلَى‌ (3)

که خداوند هرگز تو را وانگذاشته و مورد خشم قرار نداده است!

وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولَى‌ (4)

و مسلّماً آخرت برای تو از دنیا بهتر است!

وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى‌ (5)

و بزودی پروردگارت آنقدر به تو عطا خواهد کرد که خشنود شوی!

أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوَى‌ (6)

آیا او تو را یتیم نیافت و پناه داد؟!

وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدَى‌ (7)

و تو را گمشده یافت و هدایت کرد،

وَ وَجَدَکَ عَائِلاً فَأَغْنَى‌ (8)

و تو را فقیر یافت و بی‌نیاز نمود،

آیات 9-11: مطالبه شکر عملی از رسول الله ص

در آیات ابتدایی سوره دوران یتیمی و فقر و غفلت رسول الله ص به ایشان تذکر داده می شود. در این آیات بر مبنای آن مطالب، اوامری خدمت ایشان بیان می شود. امر به رسول الله ص، امر به امت ایشان هم هست پس بنابراین این اوامر خطاب به امت رسول الله ص هم هست.

از این سوره فهمیده می شود که در مقابل نعمت باید شکر کرد. پس زمانی که خداوند با اعطای نعمتی بر رسول الله ص منت می گذارد، از او شکر عملی را مطالبه می کند که این سنت الهی است: «اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً»

فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلاَ تَقْهَرْ (9)

حال که چنین است یتیم را تحقیر مکن،

وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلاَ تَنْهَرْ (10)

و سؤال‌کننده را از خود مران،

وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ‌ (11)

و نعمتهای پروردگارت را بازگو کن!