سوره بروج: ایمان و عمل صالح با ابتلا همراه است ابتلایی که ممکن است انسان را به حد کشته شدن یا سوزانده شدن هم برساند

محور سوره: 1-7 سوره بقره

الم‌ (1)

الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).

ذٰلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ‌ (2)

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛ و مایه هدایت پرهیزکاران است.

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‌ (3)

(پرهیزکاران) کسانی هستند که به غیب [آنچه از حس پوشیده و پنهان است‌] ایمان می‌آورند؛ و نماز را برپا می‌دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبی که به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.

وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‌ (4)

و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ و به رستاخیز یقین دارند.

أُولٰئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ (5)

آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ‌ (6)

کسانی که کافر شدند، برای آنان تفاوت نمی‌کند که آنان را (از عذاب الهی) بترسانی یا نترسانی؛ ایمان نخواهند آورد.

خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَ عَلَى سَمْعِهِمْ وَ عَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ‌ (7)

خدا بر دلها و گوشهای آنان مهر نهاده؛ و بر چشمهایشان پرده‌ای افکنده شده؛ و عذاب بزرگی در انتظار آنهاست.

همانطور که پیش از این ذکر شد، محور سوره بروج مقدمه سوره بقره است، در مقدمه سوره بقره بحثی درباره ایمان به غیب وجود دارد. پیش از این در سوره عنکبوت هم که در مقدمه سوره بقره تفصیل داده شده است، چنین بحثی مطرح شده و در آنجا بیان شده که لازمه ایمان به غیب، امتحان الهی است و به همین دلیل خداوند آنچه را که باید برای این امتحان، بر مومنین مسلط کند را مسلط می کند.

سوره بروج برای بیان عقاب کسانی است که اینگونه مومنین را در فتنه می اندازند و در مقابل از عطای خداوند به مومنینی که اعمال صالح انجام می دهند بحث می کند. در این بحث عظمت و جلال و انتقام خداوند از مکذبین شناخته می شود و در پایان به کلامی درباره قرآن کریم می رسد. در این بیان، خیلی از معانی که در مقدمه سوره بقره وارد شده، مشاهده می شوند.

مقطع اول: 1-11: داستان مومنینی که مورد فتنه کافران قرار گرفتند و بیان دو قاعده

در این مقطع بعد از اینکه خداوند اصحاب اخدود را به دلیل رفتاری که با مومنین داشتند، لعنت کرد، دو آیه را به عنوان نتیجه گیری از این حادثه بیان می کند که در حقیقت دو قاعده هستند:

اول: در جزا و عقاب کافران و امثال آنها که مومنین را در مورد دینشان به فتنه می اندازند

دوم: در جزا و پاداش اهل ایمان

تفسیر: 1-9: بیان رفتاری که اصحاب اخدود با مومنین داشتند

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ‌ (1)

سوگند به آسمان که دارای برجهای بسیار است،

وَ الْیَوْمِ الْمَوْعُودِ (2)

و سوگند به آن روز موعود،

وَ شَاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ (3)

و سوگند به «شاهد» و «مشهود»! [«شاهد»: پیامبر و گواهان اعمال، و «مشهود»: اعمال امّت است‌]

قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ (4)

مرگ بر شکنجه‌گران صاحب گودال (آتش)،

النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ (5)

آتشی عظیم و شعله‌ور!

إِذْ هُمْ عَلَیْهَا قُعُودٌ (6)

هنگامی که در کنار آن نشسته بودند،

وَ هُمْ عَلَى مَا یَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِینَ شُهُودٌ (7)

و آنچه را با مؤمنان انجام می‌دادند (با خونسردی و قساوت) تماشا می‌کردند!

وَ مَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلاَّ أَنْ یُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ (8)

آنها هیچ ایرادی بر مؤمنان نداشتند جز اینکه به خداوند عزیز و حمید ایمان آورده بودند؛

الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ شَهِیدٌ (9)

همان کسی که حکومت آسمانها و زمین از آن اوست و خداوند بر همه چیز گواه است!

قاعده اول: 10: بیان عقاب کافران

إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ یَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذَابُ الْحَرِیقِ‌ (10)

کسانی که مردان و زنان باایمان را شکنجه دادند سپس توبه نکردند، برای آنها عذاب دوزخ و عذاب آتش سوزان است!

قاعده دوم: 11: بیان پاداش مومنین

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْکَبِیرُ (11)

و برای کسانی که ایمان آوردند و اعمال شایسته انجام دادند، باغهایی از بهشت است که نهرها زیر درختانش جاری است؛ و این نجات و پیروزی بزرگ است!

مقطع دوم: 12-22: بیان مجازات سخت پروردگار و تقریر حقیقت کافران و بیان حقیقت قرآن

پس از آنکه خداوند در مقطع اول فتنه کافرین برای مومنین را ذکر کرده و جزای مومنین و کافران در روز قیامت را متذکر شد، در این مقطع بطش و مجازات قهر آمیز پروردگار در این دنیا ذکر می شود و برای قطعیت بخشیدن به این وعده، صفات و اسما و افعال الهی و اتفاقی که برای مکذبین سابقین افتاده به عنوان برهان و دلیل ذکر می شوند. و این بیان، انذار کافرین به عذاب دنیوی است و عذاب اخروی آنها هم پیش از این ذکر شد. همچنین در این سیاق مغفرت و وُدّ خداوند هم بیان می شود تا سکینه ای برای مومنین باشد و باعث توبه کافرین شود.

این مقطع ابتدا مجازات پروردگار و شدت این مجازات برای تسلیت اهل ایمان و تهدید اهل طغیان را بیان کرده و سپس حقیقت کافرین و حقیقت این قرآن را تقریر می کند.

إِنَّ بَطْشَ رَبِّکَ لَشَدِیدٌ (12)

گرفتن قهرآمیز و مجازات پروردگارت به یقین بسیار شدید است!

فقره اول: 13-18: بیان مجازات پروردگار و شدت این مجازات برای تسلیت اهل ایمان و تهدید اهل طغیان

إِنَّهُ هُوَ یُبْدِئُ وَ یُعِیدُ (13)

اوست که آفرینش را آغاز می‌کند و بازمی‌گرداند،

وَ هُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ (14)

و او آمرزنده و دوستدار (مؤمنان) است،

ذُو الْعَرْشِ الْمَجِیدُ (15)

صاحب عرش و دارای مجد و عظمت است،

فَعَّالٌ لِمَا یُرِیدُ (16)

و آنچه را می‌خواهد انجام می‌دهد!

هَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ الْجُنُودِ (17)

آیا داستان لشکرها به تو رسیده است،

فِرْعَوْنَ وَ ثَمُودَ (18)

لشکریان فرعون و ثمود؟!

فقره دوم:19-22: تقریر حقیقت کافرین و تقریر حقیقت این قرآن

جزء اول: 19-20: تقریر حقیقت کافرین

بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی تَکْذِیبٍ‌ (19)

ولی کافران پیوسته در تکذیب حقند،

وَ اللَّهُ مِنْ وَرَائِهِمْ مُحِیطٌ (20)

و خداوند به همه آنها احاطه دارد!

جزء دوم: 21-22: تقریر حقیقت قرآن کریم

بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ (21)

(این آیات، سحر و دروغ نیست،) بلکه قرآن باعظمت است...

فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ (22)

که در لوح محفوظ جای دارد!