سوره ق: علاج دو موضوع اصلی: تکذیب و تعجب از مضمون رسالت رسول الله ص

محور سوره: 284-285 سوره بقره

لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا مَا فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ (284)

آنچه در آسمانها و زمین است، از آنِ خداست. و (از این رو) اگر آنچه را در دل دارید، آشکار سازید یا پنهان، خداوند شما را بر طبق آن، محاسبه می‌کند. سپس هر کس را بخواهد (و شایستگی داشته باشد)، می‌بخشد؛ و هر کس را بخواهد (و مستحق باشد)، مجازات می‌کند. و خداوند به همه چیز قدرت دارد.

آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلاَئِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قَالُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ (285)

پیامبر، به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده است. (و او، به تمام سخنان خود، کاملاً مؤمن می‌باشد.) و همه مؤمنان (نیز)، به خدا و فرشتگان او و کتابها و فرستادگانش، ایمان آورده‌اند؛ (و می‌گویند:) ما در میان هیچ یک از پیامبران او، فرق نمی‌گذاریم (و به همه ایمان داریم). و (مؤمنان) گفتند: «ما شنیدیم و اطاعت کردیم. پروردگارا! (انتظارِ) آمرزش تو را (داریم)؛ و بازگشت (ما) به سوی توست.»

طبیعتا طبق مطالبی که پیش از این بیان شد، محور سوره ق باید بعد از محور سوره حجرات در سوره بقره باشد، با اندکی دقت این محور در آخرین آیه قسم سوم سوره بقره مشاهده می شود: «لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَما فِیالْأَرْضِ وَإِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَیُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَاللَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (بقره: 284)»

        در این آیه بیان شده: «وَإِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ» و در سوره ق می فرماید: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَنَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ».

        در آیه بعد از آیه محور این سوره مشاهده می شود: «سَمِعْنا وَأَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ (بقره: 285)» و در این سوره آمده: «إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَنُمِیتُ وَإِلَیْنَا الْمَصِیرُ»

................

با توجه به معانی که در سوره های این قسم بیان شد، می توان گفت که سوره ق خاتمه قسم مثانی است. از هر مجموعه ای از مجموعه های قسم مثانی، روح و نفس و اثر و ارتباطی  در این سوره وجود دارد که به برخی از این ارتباطات اشاره می شود:

        در سوره سبأ از اولین مجموعه قسم مثانی آمده: «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ (سبا: 9)» و در سوره «یس» از مجموعه اول آمده: «إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّکْرَ وَخَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ (یس:11)». در سوره «ق» هم آمده: «هذاما تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ* مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ وَجاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ»

        در سوره «ص» از مجموعه دوم قسم مثانی آمده: «ص وَالْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی عِزَّةٍ وَشِقاقٍ (الآیة: 1، 2)» و همچنین: «وَعَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ (الآیة: 4)». در سوره «ق» هم آمده: «ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِیدِ*بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ»

        در سوره فصلت از مجموعه سوم قسم مثانی آمده: «قُلْ أَإِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ ... (الآیة: 9). وَجَعَلَ فِیها رَواسِیَ مِنْ فَوْقِها وَبارَکَ فِیها وَقَدَّرَ فِیها أَقْواتَها فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ ... (الآیة: 10). فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍفِی یَوْمَیْنِ (الآیة: 12)». و در این سوره بیان شده: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ».

        در سوره شوری از مجموعه چهارم قسم مثانی آمده: «وَإِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ (الآیة: 14)». در سوره ق هم مشاهده می شود: «أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ* مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُرِیبٍ».

        در سوره احقاف از مجموعه پنجم قسم مثانی (همین مجموعه ای که سوره «ق» هم در آن قرار دارد) آمده: «أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَلَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلى أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتى ... (الآیة: 33)» و در این سوره «ق» هم مشاهده می شود: «أَفَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ»

به این ترتیب این سوره شامل انواع تذکر است و به همین دلیل رسول الله ص این سوره را در خطبه هایشان در جمع های کثیر همانند اعیاد قرائت می کردند.

سوره ق شامل تذکر و وعظ و موعظه است، تذکراتی که در طول این قسم قرآنی (قسم مثانی) در تک تک سوره های این قسم بیان شده بود.

مقدمه: 1-3: بیان موقفی از کافرین

این مقدمه آمده تا موقف کافرین را در مقابل نذیر و بعثت ایشان نشان دهد. بقیه سوره در سه فقره این موقف کافرین را رد می کند.

همانطور که بین شد محور این سوره آیه: «لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الْأَرْضِ وَإِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَیُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَاللَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» است. این آیه، به یوم الحساب تذکر می دهد و آن چیزی است که خداوند به واسطه رسولش ص مردم را به آن انذار می دهد.

بعد از این مشاهده خواهد شد که رد تعجب کافرین با اثبات صفت «قدرت» الهی انجام می شود تا نشان دهد که خداوند از این که یکی از بندگانش را مبعوث کند، عاجز نیست و این وجه بیان: «وَاللَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»است.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‌ (0)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ (1)

ق، سوگند به قرآن مجید (که قیامت و رستاخیز حقّ است)!

بَلْ عَجِبُوا أَنْ جَاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقَالَ الْکَافِرُونَ هٰذَا شَیْ‌ءٌ عَجِیبٌ‌ (2)

آنها تعجّب کردند که پیامبری انذارگر از میان خودشان آمده؛ و کافران گفتند: «این چیز عجیبی است!

أَ إِذَا مِتْنَا وَ کُنَّا تُرَاباً ذٰلِکَ رَجْعٌ بَعِیدٌ (3)

آیا هنگامی که مُردیم و خاک شدیم (دوباره به زندگی بازمی‌گردیم)؟! این بازگشتی بعید است!»

فقره اول: 4-15: ردی بر موقف کافرین: بیان علم و قدرت و انتقام الهی

این فقره با کلمه «قد» آغاز شده. مقدمه سوره تعجب کافرین از آمدن نذیر را نشان می داد. سپس در اولین قدم ردی بر نفی روز قیامت توسط آنها بیان می شود و در ادامه ذکر می کند که علت این موقف آنها تکذیب حق است و سپس نظرشان را به آیاتی جلب می کند و به این وسیله بر علیه آنها حجت اقامه می کند و بعثت و قیامت را اثبات می کند سپس بیان می کند که تکذیب آنها اولین بار در تاریخ بشری نیست، سپس با تذکر خلقت اولیه باز هم بر علیه آنها حجت اقامه می کند.

آیات4-11: جلب توجه به سمت قدرت خدا

این آیات توجه انسان را به قدرت خداوند جلب می کنند تا از خلال آن استبعاد کافران از پذیرفتن حقیقت قیامت از بین برود. این آیات بیان می کنند که خداوندی که اینها از آثار قدرتش هستند، استبعاد و نپذیرفتن قیامت توسط کافرین او را عاجز نمی کند.

این آیات نشان می دهند که این آیات و نشانه ها، برای کسی بصیرت و تذکر ایجاد می کند که دو صفت داشته باشد: عبودیت و انابه (توبه) به سوی خدا. پس اینها کسانی هستند که از خلال این استدلالها برداشت صحیحی می کنند

قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَ عِنْدَنَا کِتَابٌ حَفِیظٌ (4)

ولی ما می‌دانیم آنچه را زمین از بدن آنها می‌کاهد؛ و نزد ما کتابی است که همه چیز در آن محفوظ است!

بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ فَهُمْ فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ‌ (5)

آنها حقّ را هنگامی که به سراغشان آمد تکذیب کردند؛ از این رو پیوسته در کار پراکنده خود متحیّرند!

أَ فَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْنَاهَا وَ زَیَّنَّاهَا وَ مَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ‌ (6)

آیا آنان به آسمان بالای سرشان نگاه نکردند که چگونه ما آن را بنا کرده‌ایم، و چگونه آن را (بوسیله ستارگان) زینت بخشیده‌ایم و هیچ شکاف و شکستی در آن نیست؟!

وَ الْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَ أَلْقَیْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ وَ أَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ‌ (7)

و زمین را گسترش دادیم و در آن کوه‌هائی عظیم و استوار افکندیم و از هر نوع گیاه بهجت‌انگیز در آن رویاندیم،

تَبْصِرَةً وَ ذِکْرَى لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ‌ (8)

تا وسیله بینایی و یادآوری برای هر بنده توبه کاری باشد!

وَ نَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُبَارَکاً فَأَنْبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِیدِ (9)

و از آسمان، آبی پربرکت نازل کردیم، و بوسیله آن باغها و دانه‌هایی را که درو می‌کند رویاندیم،

وَ النَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَهَا طَلْعٌ نَضِیدٌ (10)

و نخلهای بلندقامت که میوه‌های متراکم دارند؛

رِزْقاً لِلْعِبَادِ وَ أَحْیَیْنَا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذٰلِکَ الْخُرُوجُ‌ (11)

همه اینها برای روزی‌بخشیدن به بندگان است و بوسیله باران سرزمین مرده را زنده کردیم؛ (آری) زنده‌شدن مُردگان نیز همین گونه است!

آیات: 12-15: بیان حال امت های پیشین و تذکر خلقت اولیه

آیه انتهایی 15، این فقره را به فقره بعدی مرتبط می کند. در آیه 15 با تذکر خلقت اولیه بر علیه کافران حجتی اقامه می شود، در فقره دوم نیز از خلقت انسان و علم خداوند به وساوس نفس انسان و رحلت انسان از این دنیا و رفتن اهل بهشت، به بهشت و اهل جهنم به جهنم بحث می شود

کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أَصْحَابُ الرَّسِّ وَ ثَمُودُ (12)

پیش از آنان قوم نوح و «اصحاب الرسّ» [ قومی که در یمامه زندگی می‌کردند و پیامبری به نام حنظله داشتند] و قوم ثمود (پیامبرانشان را) تکذیب کردند،

وَ عَادٌ وَ فِرْعَوْنُ وَ إِخْوَانُ لُوطٍ (13)

و همچنین قوم عاد و فرعون و قوم لوط،

وَ أَصْحَابُ الْأَیْکَةِ وَ قَوْمُ تُبَّعٍ کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ (14)

و «اصحاب الایکه» [ قوم شعیب‌] و قوم تبّع (که در سرزمین یمن زندگی می‌کردند)، هر یک از آنها فرستادگان الهی را تکذیب کردند و وعده عذاب درباره آنان تحقّق یافت!

أَ فَعَیِینَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ (15)

آیا ما از آفرینش نخستین عاجز ماندیم (که قادر بر آفرینش رستاخیز نباشیم)؟! ولی آنها (با این همه دلایل روشن) باز در آفرینش جدید تردید دارند!

فقره دوم: 16-37: رد دیگری بر موقف کافرین

این فقره و فقره بعدی با کلمه «ولقد» آغاز می شوند. در فقره اول علم و قدرت و انتقام الهی ذکر شد «قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ أَفَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَى السَّماءِ فَوْقَهُمْ ... کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ ... کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ» در فقره دوم هم به علم و قدرت و انتقام الهی اشاره می شود. «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَنَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَکَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً ...» و همه این ها در سیاق رد موقف کافرین در انکار قیامت و نذیر (رسول الله ص) بیان می شود.

همانطور که بیان شد محور سوره: «لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الْأَرْضِ وَإِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَیُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَاللَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» است. پس این فقره دوم به علم خداوند در انفس انسانها اشاره می کند و تصویری از حشر و نشر و حساب و کسانی که در آن حساب سود می برند و کسانی که خسارت می بینند ارائه می کند.

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَ نَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ (16)

ما انسان را آفریدیم و وسوسه‌های نفس او را می‌دانیم، و ما به او از رگ قلبش نزدیکتریم!

إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ (17)

(به خاطر بیاورید) هنگامی را که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسانند اعمال او را دریافت می‌دارند؛

مَا یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ (18)

انسان هیچ سخنی را بر زبان نمی‌آورد مگر اینکه همان دم، فرشته‌ای مراقب و آماده برای انجام مأموریت (و ضبط آن) است!

وَ جَاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذٰلِکَ مَا کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ (19)

و سرانجام، سکرات (و بیخودی در آستانه) مرگ بحق فرامی‌رسد (و به انسان گفته می‌شود:) این همان چیزی است که تو از آن می‌گریختی!

وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ ذٰلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ (20)

و در «صور» دمیده می‌شود؛ آن روز، روز تحقّق وعده وحشتناک است!

وَ جَاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَهَا سَائِقٌ وَ شَهِیدٌ (21)

هر انسانی وارد محشر می‌گردد در حالی که همراه او حرکت دهنده و گواهی است!

لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هٰذَا فَکَشَفْنَا عَنْکَ غِطَاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ (22)

(به او خطاب می‌شود:) تو از این صحنه (و دادگاه بزرگ) غافل بودی و ما پرده را از چشم تو کنار زدیم، و امروز چشمت کاملاً تیزبین است!

وَ قَالَ قَرِینُهُ هٰذَا مَا لَدَیَّ عَتِیدٌ (23)

فرشته همنشین او می‌گوید: «این نامه اعمال اوست که نزد من حاضر و آماده است!»

أَلْقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ (24)

(خداوند فرمان می‌دهد:) هر کافر متکبّر لجوج را در جهنّم افکنید!

مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُرِیبٍ‌ (25)

آن کسی که به شدّت مانع خیر و متجاوز و در شکّ و تردید است (حتی دیگران را به تردید می افکند)؛

الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلٰهاً آخَرَ فَأَلْقِیَاهُ فِی الْعَذَابِ الشَّدِیدِ (26)

همان کسی که معبود دیگری با خدا قرار داده، (آری) او را در عذاب شدید بیفکنید!

قَالَ قَرِینُهُ رَبَّنَا مَا أَطْغَیْتُهُ وَ لٰکِنْ کَانَ فِی ضَلاَلٍ بَعِیدٍ (27)

و همنشینش (از شیاطین) می‌گوید: «پروردگارا! من او را به طغیان وانداشتم، لکن او خود در گمراهی دور و درازی بود!»

قَالَ لاَ تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ (28)

(خداوند) می‌گوید: «نزد من جدال و مخاصمه نکنید؛ من پیشتر به شما هشدار داده‌ام (و اتمام حجّت کرده‌ام)!

مَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَ مَا أَنَا بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِیدِ (29)

سخن من تغییر ناپذیر است، و من هرگز به بندگان ستم نخواهم کرد!»

یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ (30)

(به خاطر بیاورید) روزی را که به جهنّم می‌گوییم: «آیا پر شده‌ای؟» و او می‌گوید: «آیا افزون بر این هم هست؟!»

وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ (31)

(در آن روز) بهشت را به پرهیزگاران نزدیک می‌کنند، و فاصله‌ای از آنان ندارد!

هٰذَا مَا تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ (32)

این چیزی است که به شما وعده داده می‌شود، و برای کسانی است که بسوی خدا بازمی‌گردند و پیمانها و احکام او را حفظ می‌کنند،

مَنْ خَشِیَ الرَّحْمٰنَ بِالْغَیْبِ وَ جَاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ‌ (33)

آن کس که از خداوند رحمان در نهان بترسد و با قلبی پرانابه در محضر او حاضر شود!

ادْخُلُوهَا بِسَلاَمٍ ذٰلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ (34)

(به آنان گفته می‌شود:) بسلامت وارد بهشت شوید، امروز روز جاودانگی است!

لَهُمْ مَا یَشَاءُونَ فِیهَا وَ لَدَیْنَا مَزِیدٌ (35)

هر چه بخواهند در آنجا برای آنها هست، و نزد ما نعمتهای بیشتری است (که به فکر هیچ کس نمی‌رسد)!

وَ کَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلاَدِ هَلْ مِنْ مَحِیصٍ‌ (36)

چه بسیار اقوامی را که پیش از آنها هلاک کردیم، اقوامی که از آنان قویتر بودند و شهرها (و کشورها) را گشودند؛ آیا راه فراری (از عذاب الهی) وجود دارد!

إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَذِکْرَى لِمَنْ کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ (37)

در این تذکّری است برای آن کس که عقل دارد، یا گوش دل فرادهد در حالی که حاضر باشد!

فقره سوم: 38-45: رد دیگری بر موقف کافرین: تذکر بر خداوند و مظاهر قدرتش

همانطور که بیان شد محور این سوره آیه: «لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الْأَرْضِ وَإِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَیُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَاللَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» است. این فقره برای تذکر و یادآوری خداوند و مظاهر قدرتش بیان شده است: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ»، «إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَنُمِیتُ وَإِلَیْنَا الْمَصِیرُ»

این فقره حجتی را بر منکرین قیامت و کافرین به حق اقامه کرده و برای رسول الله ص و اهل ایمان راهی را مشخص کرده، اینکه صبر کنند و بنده خدا باشند و تبلیغ کنند.

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ مَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ‌ (38)

ما آسمانها و زمین و آنچه را در میان آنهاست در شش روز [ شش دوران‌] آفریدیم، و هیچ گونه رنج و سختی به ما نرسید! (با این حال چگونه زنده‌کردن مُردگان برای ما مشکل است؟!)

فَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ‌ (39)

در برابر آنچه آنها می‌گویند شکیبا باش، و پیش از طلوع آفتاب و پیش از غروب تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور،

وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبَارَ السُّجُودِ (40)

و در بخشی از شب او را تسبیح کن، و بعد از سجده‌ها!

وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنَادِ الْمُنَادِ مِنْ مَکَانٍ قَرِیبٍ‌ (41)

و گوش فرا ده و منتظر روزی باش که منادی از مکانی نزدیک ندا می‌دهد،

یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذٰلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ‌ (42)

روزی که همگان صیحه رستاخیز را بحق می‌شنوند؛ آن روز، روز خروج (از قبرها) است!

إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ وَ إِلَیْنَا الْمَصِیرُ (43)

ماییم که زنده می‌کنیم و می‌میرانیم، و بازگشت تنها بسوی ماست!

یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِرَاعاً ذٰلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنَا یَسِیرٌ (44)

روزی که زمین به سرعت از روی آنها شکافته می‌شود و (از قبرها) خارج می‌گردند؛ و این جمع کردن برای ما آسان است!

نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا یَقُولُونَ وَ مَا أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخَافُ وَعِیدِ (45)

ما به آنچه آنها می‌گویند آگاهتریم، و تو مأمور به اجبار آنها (به ایمان) نیستی؛ پس بوسیله قرآن، کسانی را که از عذاب من می‌ترسند متذکّر ساز (وظیفه تو همین است)!

بیان پایانی درباره سوره «ق»

همانطور که مشاهده شد، سوره ق موضوع تعجب از برانگیخته شدن در قیامت و تکذیب حق را علاج کرد و این دو موضوعی است که یک مسسلمان در حرکتش باید به آنها پاسخ دهد. درباره ارتباط سوره ق به مجموعه اش باید اینگونه بیان کنیم: زمانی که سوره فتح خصائص و ویژگیهای جامعه مسلمان و اسلامی را بیان کرد و وعده نصرت آنها را داد، و سوره حجرات آمد تا چیزهایی که این جامعه برای انجام ماموریتش نیاز دارد را به آنها گوشزد کند، پس سوره ق دو موضوع اساسی که هر کسی که بخواهد به این دین دعوت و تبلیغ کند به آنها نیاز دارد را علاج می کند. آن دو موضوع اصلی تکذیب و تعجب از مضمون رسالت رسول الله ص هستند.